Το Ευπαλίνειο Όρυγμα πλέον «Διεθνές Ιστορικό Τοπόσημο Μηχανικής».
#ΕΛΕΝΗ Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ
Αρχιτέκτων-Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc. Περιφερειακής Ανάπτυξης, Δρ Πολεοδομίας (PhD, PPhD), τ. Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων
1.Εισαγωγή
Ο Μεγαρέας Ευπαλίνος, ήταν, ίσως, ο γνωστότερος αρχιτέκτονας μηχανικός του 6ου π.Χ. αιώνα [Valery]. Aπό την αρχαία ελληνική γραμματεία δεν είναι διαθέσιμο περισσότερο πληροφοριακό υλικό για τον ίδιο, παρά μόνο από τον ιστορικό Ηρόδοτο : ‘’Ανέφερα πολλά δε για τους Σαμίους[…] Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, κατασκεύασαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από δυο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια, το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα. Καθ'όλο το μήκος του δε, έχει διανοιγεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδιών , μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται μέσα από σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα.’’ (Ηρόδοτος. Βιβλίο Γ’, Θάλεια,60)
Ο τύραννος της Σάμου, Πολυκράτης, κάλεσε τον Ευπαλίνο να εξασφαλίσει την υδροδότηση του νησιού με την κατασκευή υπόγειου υδραγωγείου. Ο Πολυκράτης επιδίωκε το υδραγωγείο να είναι υπόγειο για να μην είναι ορατό από τυχόν εισβολείς οι οποίοι θα επαυαν την παροχή νερού στην πόλη σε περίπτωση πολιορκίας. Η εγνωσμένη εμπειρία του Ευπαλίνου εκτιμήθηκε ως ουσιαστική για την επιτυχία του έργου.
Είναι γνωστό ότι τα Μέγαρα στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα, δεν διέθεταν επίγεια νερά. Τα συχνά φαινόμενα ‘’λειψυδρίας’’ από πολύ νωρίς προέτρεψαν τους Μεγαρείς να αναζητήσουν τρόπους υδροδότησης της πόλης τους. Ως αποτέλεσμα στράφηκαν στη συλλογή του νερού με τεχνικά έργα από τα όρη της ευρύρερης περιοχής. Σύμφωνα μάλιστα με τον γνωστό ιστορικό Κ. Παπαρηγόπουλο [Παπαρηγόπουλος Τόμος 2ος : 141 ] ‘’Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. τα Μέγαρα είχαν πολύ πιο μεγάλη δύναμη και πληθυσμό από ό,τι την περίοδο που ήκμασε η υπόλοιπη Ελλάδα, δηλαδή τον 5ο αιώνα π.Χ.’’ . Η μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση ήταν και η αφορμή αναζήτησης τρόπων πρόσβασης σε υδροδότηση. Από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία έτη στη θέση Ορκός , αναγνωρίζεται ότι το έργο του αρχαίου Μεγαρικού υδραγωγείου ήταν εξίσου σημαντικό με εκείνο της Σάμου και ότι παρουσιάζουν μεταξύ τους αρκετά κοινά.Ποστεύεται δε ότι το Μεγαρικό υδραγωγείο ήταν, επίσης, έργο του Ευπαλίνου.
2.Το Ευπαλίνειο Όρυγμα ως «Διεθνές Ιστορικό Τοπόσημο Μηχανικής»
Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ), από κοινού με τον Σύλλογο Πολιτικών Μηχανικών Ελλάδος (ΣΠΜΕ) και το Ελληνικό Τμήμα της American Society of Civil Engineers (ASCE) διοργάνωσαν εκδήλωση για την ανακήρυξη του Ευπαλινείου Ορύγματος από την American Society of Civil Engineers (Αμερικανική Εταιρεία Πολιτικών Μηχανικών) ως «Διεθνές Ιστορικό Τοπόσημο Μηχανικής» στη Σάμο, την Κυριακή 29 Οκτωβρίου 2017. Η εκδήλωση διοργανώθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και με την υποστήριξη του Δήμου Σάμου, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Δήμου.
Κεντρικοί Ομιλητές ήταν, σύμφωνα και με τον προγραμματισμό, οι Hermann Kienast, MarkKozak-Holland, Δημοσθένης Σβολόπουλος, ενώ προβλέφθηκε και επίσκεψη στο Όρυγμα. Στην ανοικτή για το κοινό εκδήλωση, έδωσαν το παρόν και απήθυναν χαιρετισμούς ο Μητροπολίτης Σάμου, η Υπουργός Πολιτισμού κα Λυδία Κονιόρδου, ο βουλευτής Σάμου, ο Αντιπεριφερειάρχης Σάμου, ο Δήμαρχος Σάμου, ο Πρόεδρος του Επιμελητηρίου Σάμου, ο Πρόεδρος του ΤΕΕ, ο Πρόεδρος του ΣΜΠΕ, εκπρόσωποι του ΕΜΠ, της ASCE, Δημοτικοί σύμβουλοι και άλλοι επίσημοι και εκπρόσωποι της Πολιτείας [Πολυτεχνικά Νέα].
Κατά την έναρξη της εκδήλωσης ο Κων/νος Μέμος, past International Director, ASCE χαρακτήρισε την εκδήλωση “μέρα γιορτής ”. Αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία της Διεθνούς Περιφέρειας (International Region ή Region 10) της American Society of Civil Engineers (ASCE) και στην προετοιμασία και στην υποβολή της πρότασης στην οποία συνέβαλαν, μεταξύ άλλων,το ΤΕΕ (Γ. Στασινός), η τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων (Π. Χατζηδάκης) και η κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού (Ε. Κουντούρη), καθώς και το Ελληνικό Τμήμα της ASCE (Π. Χατζηπάνος), ο ΣΠΜΕ (Β. Μπαρδάκης), η Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ (Δ. Κουτσογιάννης).
Στον χαιρετισμό του ο Δήμαρχος Σάμου Μιχάλης Αγγελόπουλος, βασικός διοργανωτής και οικοδεσπότης της εκδήλωσης, τόνισε ότι:“Στα 3.000 χρόνια ιστορίας του νησιού, το όνομα του Ευπαλίνου μνημονεύεται επάξια δίπλα σ’ αυτά του Πυθαγόρα και του Αρίσταρχου, πνευματικών γιγάντων που χάραξαν νέους δρόμους στην ανθρώπινη σκέψη.Το επιστημονικό έργο μπορεί να χωρίζεται σε τομείς, κατά βάθος όμως είναι συνεχές και τα πεδία του επικαλύπτονται, περιπλέκονται και αλληλοσυνδέονται. Και μεταξύ των πιο υψηλών κορυφών αυτής της θαυμάσιας συνύπαρξης, που το αποτέλεσμά της είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών της, βρίσκεται σίγουρα η Μηχανική” [Πολυτεχνικά Νέα].
«Δεν έχουμε μόνο ένα θαύμα μηχανικής, έχουμε συγχρόνως ένα θαύμα εφαρμογών, πρωτοποριακών τεχνολογικών μεθόδων από την ίδια του την κατασκευή””: σημείωσε στον χαιρετισμό του ο Πρόεδρος της Επιτροπής Μορφωτικών Υποθέσεων Βουλής Δημήτρης Σεβαστάκης, βουλευτής Σάμου.Ο ίδιος επεσήμανε ότι εκκρεμεί επιστημονικό συμπόσιο για το Ευπαλίνειο ορυγμα.
Σύμφωνα με δήλωση του Προέδρου του ΤΕΕ κου Γιώργου Στασινού, με αφορμή τον χαιρετιςμό που απηύθηνε στην εκδήλωση: «Το Ευπαλίνειο Όρυγμα χαρακτηρίζει την τεχνική ικανότητα και αρτιότητα των Αρχαίων Ελλήνων. Αν σκεφτούμε ότι με τα μέσα της εποχής κατάφεραν ένα τέτοιο έργο, οποιοσδήποτε μηχανικός θαυμάζει την αρτιότητα του Έργου – και στο επίπεδο της μελέτης και στο επίπεδο της κατασκευής. Το Ευπαλίνειο Όρυγμα, όπως και δεκάδες άλλα έργα, σε ολόκληρη τη χώρα, αποδεικνύουν αυτό που συχνά αναφέρω: ότι οι Έλληνες είμαστε ικανοί και πρωτοπόροι χτίστες επί αιώνες. Οφείλουμε ως Έλληνες Μηχανικοί να χτίσουμε πάνω σε αυτήν την παράδοση, να εμπνευστούμε για τα επόμενα βήματα της επιστήμης που πρέπει να κατακτήσουμε» [Πολυτεχνικά Νέα].
Ακολούθησαν χαιρετισμοί από συνδιοργανωτές και εκπροσώπους φορέων και συγκεκριμένα της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, με εκπρόσωπο τον κο Ν. Κατρακάζο, Αντιπεριφερειάρχη, του Συλλόγου Πολ. Μηχανικών Ελλάδος κου Β. Μπαρδάκη, Προέδρου, και του Ε.Μ.Π., κου Δ. Κουτσογιάννη, Κοσμήτορος Σχολής Πολιτικών Μηχανικών[Πολυτεχνικά Νέα].
Την έναρξη της εορταστικής εκδήλωσης κήρυξε η κα Λυδία Κονιόρδου, Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, που είχε την Κεντρική Ομιλία.Οπως η ίδια τόνισε. το έργο «θα συμβάλει πάρα πολύ ώστε η Σάμος να γίνει ένας σπουδαίος τόπος προορισμού».
Στην ενότητα «Η Επανεξέταση του Ευπαλινείου Ορύγματος» περιελήφθησαν οι ομιλίες:του Hermann Kienast, αντεπιστέλλοντος μέλους της Ακαδημίας Αθηνών ,«Implementing Projects in Antiquity: the case of Eupalinos Tunnel» και του Mark Kozak – Holland, Owner & Editor “Lessons from History” με τίτλο «Το Έργο Αποκατάστασης, Συντήρησης και Ανάδειξης του Ευπαλινείου Υδραγωγείου στο Πυθαγόρειο Σάμου».
Το Ευπαλίνειο Όρυγμα καταλάμβανε σε έκταση το μεγαλύτερο τμήμα του εξωτερικού υδραγωγείου παροχής πόσιμου νερού στην αρχαία πρωτεύουσα της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο). Κατασκευάσθηκε περί το 550 με 530 π.Χ. (6ος αι.π.Χ.) και λειτουργούσε επί μία χιλιετία. Αργότερα εγκαταλείφθηκε και σταδιακά επιχώθηκε. Το 1856 επανευρέθη το ανάντη τμήμα του έργου στις πηγές (Αγιάδες), ενώ το 1882 απεκαλύφθη το σύνολο της κατασκευής του ορύγματος. Κατά τη δεκαετία του 1970 το έργο αποτυπώθηκε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών (Deutsches Archäologisches Institut (DAI), Abteilung Athen). Χαρακτηριστικό είναι ότι το Όρυγμα ακολουθεί σχεδόν ευθύγραμμη διαδρομή 1036μ., στο εσωτερικό λόφου ύψους 170μ. άνω αυτού και εμπεριέχει διώρυγα υπό κλίση, στην οποία έχει τοποθετηθεί ο αγωγός ύδρευσης. Ο τελευταίος αυτός συναρμόζεται από πήλινους σωλήνες, τεχνική που αποτέλεσε κοινή πρακτική εφαρμογή της εποχής [Evans].
Η ιστορική και τεχνική σημασία του έργου έγκειται κυρίως στη χρήση της μεθόδου «αμφίστομης» εκσκαφής του, η οποία απαιτούσε εφαρμογή καινοτόμων για την εποχή, μεθόδων γεωμετρίας και τοπογραφίας τόσο προς επίτευξη οριζόντιας ευθυγραμμίας όσο και προς εξασφάλιση τομής των δύο μετώπων εκσκαφής. Η μελέτη της διαδρομής της σήραγγας αποκαλύπτει επιπρόσθετες σχεδιαστικές επινοήσεις του σπουδαίου Μεγαρέα μηχανικού Ευπαλίνου σε θέματα γεωλογίας και υδραυλικής. Ιστορικά, ήταν η πρώτη περίπτωση υλοποίησης «αμφίστομης» εκσκαφής ευθύγραμμης υδρευτικής σήραγγας κάτω από εδαφικούς σχηματισμούς ύψους έως 170μ. Το μεγάλο αυτό ύψος απέκλειε την εφαρμογή κατακόρυφων πηγαδιών, τα οποία διευκόλυναν ιδιαίτερα την εκσκαφή και την τήρηση της ευθυγραμμίας σε ρηχές κατασκευές ορυγμάτων ύδρευσης όπως συνέβη στην περίπτωση των qanats του Ghasabe στο Ιράν (700 π.Χ. ως 500 π.Χ.), της ίδιας χρονικής περιόδου με το Ευπαλίνειο όρυγμα. Για την επιτυχή εφαρμογή πρωτοπόρων τεχνικών στην επίτευξη αυτής της απαιτητικής συνθετότητας έργου τεχνολογίας μηχανικού η UNESCO αναγνώρισε το Όρυγμα ως “World Cultural Heritage Site” (Τόπο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς) το έτος 1992.
Σε αυτή την πολυσύνθετη εφαρμογή γεωμετρίας, τοπογραφίας, γεωλογίας, υδραυλικής σε τεχνικό έργο, αναφέρθηκαν κατά την εκδήλωση οι: Hermann Kienast, επικεφαλής της αποτύπωσης του μνημείου από το γερμανικό αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα και ο διεθνώς αναγνωρισμένος πρωτοπόρος μελετητής του έργου, Mark Kozak– Holland, σύμβουλος επιχειρήσεων και συγγραφέας της σειράς «Lessons from History» με αντικείμενο τη μελέτη της διαχείρισης έργων κατά την αρχαιότητα και Δημοσθένης Σβολόπουλος, Διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, επιβλέπων του πρόσφατου έργου αναστήλωσης, συντήρησης και ανάδειξης του Ορύγματος. Ο ίδιος σήμανε την αναχώρηση για την επιτόπια επίσκεψη στο Όρυγμα, που εκκίνησε από τη Νότια Είσοδο αυτού.
Η αποκάλυψη σχετικής αναμνηστικής πλάκας πραγματοποιήθηκε από τον Δρα Elias Sayah, Governor, Region 10 της ASCE.
Την επίδοση Αναμνηστικών Μεταλλείων στη συνέχεια, ακολούθησε συζήτηση με το κοινό του κου Παναγιώτη Χατζηπάνου, Πρόεδρου Ελληνικού Τμήματος ASCE. Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με τον κο Αθανάσιο Ταμπακόπουλο, εκπρόσωπο του αναδόχου έργων ανάδειξης Ορύγματος, με αναφορά του στα έργα αυτά [Πολυτεχνικά Νέα].
Η πρόταση ανακήρυξης του Ευπαλίνειου Ορύγματος σε «Διεθνές Ιστορικό Τοπόσημο Μηχανικής» απετέλεσε πρωτοβουλία της Διεθνούς Περιφέρειας (International Region ή Region 10) της American Society of Civil Engineers (ASCE), με επισπεύδοντα τον τέως Διευθυντή της Περιφέρειας αυτής, Κων/νο Μέμο, Ομότιμο Καθηγητή ΕΜΠ. Στην κατάρτιση και υποβολή της πρότασης συνετέλεσαν το ΤΕΕ (Γ. Στασινός), η τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων (Π. Χατζηδάκης) και η κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού (Ε. Κουντούρη), καθώς και το Ελληνικό Τμήμα της ASCE (Π. Χατζηπάνος), ο ΣΠΜΕ (Β. Μπαρδάκης) και η Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ (Δ. Κουτσογιάννης). Η ASCE αποτελεί μια εκ των πλέον εγκύρων ενώσεων πολιτικών μηχανικών διεθνώς και μέσω του Landmark Program που αναπτύσσει σε εθνικό (HΠΑ) και διεθνές επίπεδο επιδιώκει την ανάδειξη σημαντικών έργων και κατασκευών πολιτικού μηχανικού, που σηματοδότησαν την εποχή τους. Πλέον περί τα 270 προγράμματα, κατασκευές και τοποθεσίες έργων έχουν συμπεριληφθεί στον κατάλογο των Historic Civil Engineering Landmarks εκ των οποίων περί τα 45 τοπόσημα αναφέρονται σε 25 κράτη εκτός ΗΠΑ. Αξιοσημείωτο είναι ότι μόλις 3 από το σύνολο των 270 έργων έχουν κατασκευασθεί κατά την προ Χριστού εποχή. Ορισμένα διεθνή Τοπόσημα Μηχανικής της ASCE είναι ιδιαίτερα δημοφιλή, όπως ο πύργος του Eiffel στο Παρίσι, η διώρυγα του Σουέζ, τα λαξευμένα μνημεία της Πέτρα στην Ιορδανία, σε δεκαοκτώ αποχρώσεις του ροζ, η αρχαία πόλη Μάτσου Πίτσου του πολιτισμού των Ινκας στο Περού, ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κων/πολη, η διώρυγα του Παναμά, κ.α.
Εικ. 1 Η αναμνηστική πλάκα.Πηγή: Πολυτεχνικά Νέα
3. Η σημασία του έργου για τη επιστήμη
Παρά την έλλειψη σύγχρονων μέσων, εντυπωσιακή παραμένει η συμβολή των αρχαίων Ελλήνων στην επιστήμη, όπως καταδεικνύεται από τεχνικά επιτεύγματα που καταπλήσσουν με την αρτιότητα του σχεδιασμού και της εκτέλεσής τους.
Το Ευπαλίνειο Όρυγμα στη Σάμο, σήραγγα μήκους περίπου 1 χλμ. και διατομής περίπου 1,75 x 1,75 μ. κατασκευάσθηκε μόλις τον 6ο αιώνα (γύρω στα 550 με 530 π.Χ.), εποχή που δεν διέθετε, ακόμη και η προηγμένη αρχαία Ελλάδα, τα κατάλληλα τεχνικά μέσα [Shipley].
Κατά μήκος της σήραγγας ο Ευπαλίνος κατασκεύασε αγωγό, ο οποίος μετέφερε το νερό και υδροδοτούσε την πόλη. Ο αγωγός που αποκαλύφθηκε θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα τεχνικά έργα της αρχαιότητας, δεδομένου μάλιστα ότι η κατασκευή του άρχισε συγχρόνως και από τα δύο άκρα του και οι σήραγγες που διανοίγονταν με αυτόν τον τρόπο, συναντήθηκαν στη μέση καθιστώντας τον ενιαίο όρυγμα. Η πραγματοποίηση του έργου προϋπέθετε την ορθή επίλυση του σχετικού γεωμετρικού προβλήματος και ακριβέστατη χάραξη επί του εδάφους. Το έργο αυτό ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης ανέθεσε στον Ευπαλίνο, τον οποίο θεωρούσε έναν από τους πιο σπουδαίους και επιφανείς αρχιτέκτονες της εποχής του.
Ο Μεγαρέας μηχανικός, ανέλαβε το έργο επί της τύραννίας του Πολυκράτη και το διεκπεραίωσε το έργο που ανέλαβε, με άριστο μηχανικό, τεχνολογικό και εν γένει επιστημονικό τρόπο, με τα ελάχιστα διαθέσιμα εργαλεία της αρχαίας εποχής, εντός μιας διετίας.
Πριν την εκκίνηση της εκσκαφής, ο Ευπαλίνος έδωσε εντολή για χάραξη της διαδρομής του στην επιφάνεια του εδάφους ώστε ο ίδιος να μπορεί να παρακολουθεί την πρόοδο του έργου και από την επιφάνεια. Η πηγή στις Αγιάδες περιελάμβανε μια πέτρινη δεξαμενή που τροφοδοτούσε την πόλη με 400 κυβικά νερού.
Κατόρθωσε τη διάνοιξη αρχικά ενός επιφανειακού (εξωτερικού) συστήματος αγωγού που οδηγούσε στο όρυγμα μήκους 1800μ. διαμέσου του όρους Άμπελος, για την υδροδότηση της αρχαίας πόλης της Σάμου στα μέσα περίπου του 6ου π.Χ. αιώνα. Πλάι στον διάδρομο κατασκεύασε μια τάφρο σε βάθος 70 πόντων για να διέρχεται το νερό, μέσα από κεραμικούς σωλήνες που τοποθετήθηκαν με ακρίβεια, αφού αυτοί θα υδροδοτούσαν την πόλη. Κατασκεύασε, δηλαδή, μια μικρότερη σήραγγα μέσα στο τούνελ διότι μετά την περάτωση του έργου, η πηγή στις Αγιάδες βρέθηκε να είναι σε χαμηλότερο επίπεδο από τη σήραγγα. Συνακόλουθα με μια ελαφρά κλίση εξασφάλισε την απρόσκοπτη ροή του νερού μέσα στη στοά προς το Πυθαγόρειο. Επιπλέον, κατέστησε ευχερή τη συντήρηση του έργου και την επιδιόρθωση πιθανών βλαβών. Για περίπου μια δεκαετία δύο πληρώματα από κτίστες άνοιγαν τη σήραγγα με κατάλληλα εργαλεία (βαριοπούλες, σφήνες και καλέμια). Την ίδια χρονική περίοδο ο Ευπαλίνος είχε να αντιμετωπίσει δυσκολίες που ανέκυψαν κατά την κατασκευή. Σοβαρότερη αυτών ήταν η αστάθεια των πετρωμάτων σε ορισμένα σημεία της σήραγγας. Είχε, όμως, προνοήσει και είχε υπολογίσει κλίση στη διαδρομή του ενός κλάδου με τέτοιο τρόπο που ήταν μαθηματικά βέβαιο ότι θα συναντούσε τον άλλο κλάδο [Kienast].
Ακολουθώντας την πληροφόρηση του Ηρόδοτου, ο Γάλλος αρχαιολόγος Victor Guerin ανακάλυψε το 1853 τα πρώτα 400 μέτρα του ορύγματος. Ο νότιος κλάδος έλαβε κλίση 17 μοιρών προς τα δεξιά και στη συνέχεια στράφηκε αριστερά κατά 21 μοίρες και συνάντησε τον βόρειο κλάδο, σχεδόν χωρίς απόκλιση. Μια ακόμη επιτυχία της Εφαρμοσμένης Γεωμετρίας από τον Ευπαλίνο ήταν η τριγωνική διάνοιξη της βόρειας σήραγγας προκειμένου να αποφευχθεί η υποχώρηση του εδάφους από το νερό και επιπλέον, να υπάρχει βάθος ώστε να κατασκευαστεί η επένδυση της στοάς.
Η αρχή της τήρησης των αναλογιών που εισήγαγε ο Ευπαλίνος αξιοποιήθηκε την περίοδο της Αναγέννησης και ακολουθείται και σήμερα στην κατασκευή των σηράγγων. Μέσα στη σήραγγα ο Ευπαλίνος έγραψε τη λέξη «παράδεiγμα», που σημαίνει υπόδειγμα. Τελικά, αποδείχθηκε ακριβής στους υπολογισμούς του.
Το έργο θεωρείται μέγιστο τεχνικό επίτευγμα για την εποχή του και επιβεβαιώνει την άποψη ότι οι Αρχαίοι Έλληνες διέπρεψαν και στην κατασκευή τεχνικών έργων προηγμένης τεχνολογίας και ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος.
Πέραν των προαναφερόμενων αναγνωρίσεων του έργου, τον Ιούνιο του 2015 η Διεθνής Ένωση Σηράγγων (ITA – AITES) ανακήρυξε το Ευπαλίνειο Όρυγμα της Σάμου ως «Παγκόσμιο Σηραγγολογικό Τοπόσημο» (International Tunneling Landmark).
4. Η σημασία του έργου για την περιφερειακή ανάπτυξη της περιοχής
Ηδη στην αρχαιότητα το έργο ήταν ύψιστης σπουδαιότητας διότι εξασφάλιζε την υδροδότηση του νησιού . Στη ρωμαϊκή περίοδο, ίσως στους χρόνους του Αδριανού, κατασκευάστηκε νέο υδραγωγείο που μετέφερε στην πόλη νερό από την πηγή Ζάστανο, βόρεια των Μύλων.
Το Ευπαλίνειο όρυγμα χρησιμοποιήθηκε έως τον 7ο αιώνα μ.Χ, όταν κατά τη Βυζαντινή περίοδο, οι Σάμιοι κατέφευγαν στις στοές του. Ειδικότερα η σήραγγα χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο των κατοίκων του νησιού, για προστασία από τις επιδρομές των Περσών (627 μ.Χ.) και των Αράβων (666 μ.Χ.). Όμως σταδιακά, και παρά τις προσπάθειες καθαρισμού, οι πήλινοι αγωγοί έφραξαν με άλατα, εξαιτίας της μεγάλης περιεκτικότητας ασβεστίου στο νερό της πηγής, και η χρήση του υδραγωγείου εγκαταλείφθηκε.
Το Ευπαλίνειο Υδραγωγείο στο Πυθαγόρειο Σάμου αποτελεί -διεθνώς- μεγαλειώδες μνημείο της ανθρώπινης κατασκευαστικής ικανότητας, ανεπανάληπτο τεχνικό έργο, με επιτυχή υπερχιλιετή λειτουργία.
Το Όρυγμα, του οποίου τα ίχνη είχαν χαθεί με την πάροδο των αιώνων, εντοπίστηκε και πάλι το 1853, ενώ ο καθαρισμός του εκκίνησε το 1882. Από τότε διερευνάται και μελετάται ως το σημαντικότερο τεχνικό έργο της αρχαίας Ελλάδας. Περιλαμβάνεται στα μνημεία της αρχαίας πόλης της Σάμου που έχουν εγγραφεί στον κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO), ενώ πρόσφατα χαρακτηρίστηκε ως «Παγκόσμιο Σηραγγολογικό Τοπόσημο» από τη Διεθνή Ένωση Σηράγγων.
Η σημαντική αναστηλωτική εργασία, η αποκατάσταση, η συντήρηση και η ανάδειξη του σπουδαίου αυτού διαχρονικού μνημείου, υπήρξε από τις προτεραιότητες των Διευθύνσεων του ΥΠΠΟΑ, που συνέβαλαν ώστε να αποδοθεί το έργο στη Σάμο υπό νέες, πλέον, συνθήκες. Σε συνεργασία του ΥΠΠΟΑ με την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου αναμένεται η ολοκλήρωση των συμπληρωματικών εργων έργων υποδομής στην γύρω περιοχή. Κατόπιν και αυτών το έργο, αρχαιολογικός πόρος και συνάμα κατασκευαστικό επίτευγμα, αναμένται να συγκεντρώσει για τη μελέτη του και τις προοπτικές αξιοποίησής του, πλήθος επιστημονικών ειδικοτήτων και να καταστήσει τη Σάμο πόλο συνεδριακού τουρισμού, τόπο προορισμού, αλλά και να συμβάλει στην ευρύτερη ανάπτυξη του νησιού.
Ακριβώς πάνω από τις τελευταίες κατοικίες της νότιας πλευράς του οικισμού, σχεδόν στο σύνολό τους, οι επισκέπτες του Πυθαγορείου επισκέπτονται το Ευπαλίνειο Υδραγωγείο.
Επισημαίνεται ότι η επισκεψιμότητα αναμένεται να αυξηθεί υπερκερνώντας κατά πολύ τα όρια του 2015, 2016 και 2017, αφού μέχρι τώρα έχουν επισκεφθεί το μνημείο ανά έτος περί τους 45.000 επισκέπτες, από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό .
Η Ελλάδα αποτελεί μία από τις πιο νησιωτικές χώρες, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και παγκόσμιο επίπεδο. Η θάλασσα, το συνολικό τεράστιο μήκος της ακτογραμμής και τα νησιά της αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία της ελληνικής γεωφυσικής ιδιαιτερότητας, αλλά και του διακεκριμένα εγνωσμένου ελληνικού πολιτισμού.
Επισημαίνεται ότι η Σάμος, ακριτικό νησί του ανατολικού Αιγαίου με 32.974 κατοίκους (απογραφή του 2011), είναι γνωστή, πέραν της ονομαστής οινοπαραγωγής,της πλουσιότατης βλάστησης και των τουριστικών αξιοθεάτων, για τις προσωπικότητες που προσέφερε στην ελληνική ιστορία και την παγκόσμια επιστημονική γνώση, όπως τον Πυθαγόρα, τον φιλόσοφο Επίκουρο, τον αστρονόμο Αρίσταρχο, που φέρεται να σχεδίασε τον πρώτο ηλιοκεντρικό χάρτη και άλλους. Επίσης, ξακουστά υπήρξαν τα αγγεία της Σάμου το 550 π.Χ . Το Πυθαγόρειο και το Ηραίο Σάμου έχουν ανακηρυχθεί Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1992.
Στην τρέχουσα χρονική περίοδο η Ελλάδα καλείται να αναλάβει εκτεταμένες αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, προκειμένου να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι συνέπειες της πρωτοφανούς οικονομικής συγκυρίας στα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και στην περιφέρεια, μεταξύ άλλων με προσφερόμενες θέσεις εργασίας σε συναφείς και εμπλεκόμενους κλάδους της οικονομίας. Ειδικότερα η συνεισφορά των έργων του Πολιτισμού (προστασία, συντήρηση, ορθή διαχείριση και ανάδειξη κ.ά.) στην αύξηση της απασχόλησης και στην καταπολέμηση του κοινωνικού προβλήματος της ανεργίας, θεωρείται υπολογίσιμη.
Στη στρατηγική αυτή περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η ανάδειξη του Πολιτισμού ως ζωτικού παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, μέσω δυναμικών παραγωγικών κλάδων, όπως ο τουρισμός και ιδιαίτερα ο πολιτιστικός τουρισμός. Προτεραιότητα αποτελεί η ολιστική και ισόρροπη θεώρηση του φυσικού και του πολιτισμικού περιβάλλοντος και του τοπίου (ως προς τα οποία η Σάμος διακρίνεται σε Πανελλήνιο επίπεδο), ως μόνη επιλογή προς τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Η συνδρομή του Πολιτισμού με σημαντικές πρωτοβουλίες και παρεμβάσεις υψηλής προστιθέμενης αξίας σε περιοχές με αναπτυξιακά μειονεκτήματα, δηλαδή με αντικειμενικές αδυναμίες σε άλλους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας, δύναται απολύτως να καταστεί καταλυτική στην αντιμετώπιση, ακόμη δε και ανατροπή, περιφερειακών ανισοτήτων.
Κι αυτό διότι:
Το πολιτιστικό απόθεμα συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη βιώσιμων και μακροχρόνιων τουριστικών επενδύσεων. Τα μνημεία και οι αρχαιολογικοί χώροι αποτελούν πόλους έλξης επισκεπτών σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και διεθνή κλίμακα, πέριξ των οποίων αναπτύσσονται μεγάλης και ενίοτε υπερτοπικής σημασίας οικονομικές δραστηριότητες και οικονομίες κλίμακος. Η ύπαρξη, διαχείριση και ανάδειξη του μνημειακού πλούτου και μόνο αντιπροσωπεύει το υπόβαθρο ή το έρεισμα σημαντικών οικονομικών δραστηριοτήτων.
Με αυτή τη διαδικασία αναπτύσσεται νέα δυναμική στην αντιμετώπιση του Πολιτισμού. Αναδεικνύεται η σημασία του ρόλου που δύναται να διαδραματίσει η πολιτιστική λειτουργία στη συνολική αναζωογόνηση και ανάπλαση των πόλεων, των οικισμών, όπως και της υπαίθρου, καθώς και στην αναβάθμιση της συμβολικής θέσης τους, στην διάρθρωση και διάταξη του χώρου και στο δίκτυο των τουριστικών προορισμών, αλλά και στην ποιότητα ζωής. Η νέα αυτή δυναμική στηρίζεται στο γεγονός της αναγνώρισης, πλέον, της ανάγκης καθιέρωσης της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης και της στόχευσης των επιδιώξεων που αναπροσανατολίζεται από την χωρική επέκταση στην ποιοτική ένταση.
Τα τελευταία έτη υλοποιούνται στο επίπεδο της Επικράτειας άνω των 600 έργων του τομέα του Πολιτισμού ενταγμένα σε Τομεακά και Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα του Ε.Σ.Π.Α., εκ των οποίων άνω του 10% εκτελούνται στο νησιωτικό χώρο, εξαιρουμένης της Κρήτης, της Εύβοιας και των Σποράδων.
Οι παρεμβάσεις στον τομέα του πολιτισμού τείνουν να λειτουργήσουν αναπτυξιακά, με στόχο να καταστεί η ελληνική ακριτική νησιωτική περιφέρεια χώρος ιδιαίτερα ελκυστικός για ανάληψη επενδυτικών πρωτοβουλιών του τουριστικού τομέα και λοιπών αναπτυξιακών συμπληρωματικών αυτού.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Γεννήθηκε περί το 485/484 π.Χ. στην Αλικαρνασσό, δωρική αποικία στα Ν.Δ. παράλια της Μικράς Ασίας, στην περιοχή της τότε Καρίας, απέναντι από την Κω. Οι κάτοικοι της Αλικαρνασσού είχαν αναπτύξει πολλές σχέσεις με τους εντόπιους Κάρες· άλλωστε στην εποχή του Ηροδότου στην εξουσία ήταν ένας εντόπιος τύραννος, ο Λύγδαμης, υποτελής του Πέρση βασιλιά. Η οικογένεια του Ηροδότου ανήκε στις «επιφανείς» της πόλης. Το όνομα του πατέρα του, Λύξος, υποδεικνύει καρική καταγωγή, όπως και του θείου του, Πανύαση. Αντίθετα το όνομα της μητέρας και του αδελφού του, Δρυώ και Θεόδωρος, αντίστοιχα, όπως και του ίδιου του Ηροδότου, είναι ελληνικά. Λίγο πριν από τα είκοσί του έτη, κατέφυγε στη Σάμο, για να διασωθεί, όταν ο θείος του συμμετείχε σε εξέγερση κατά του τυράννου Λύγδαμη και σκοτώθηκε. Στη Σάμο ο Ηρόδοτος διέμεινε μάλλον ως το 455/454 π.Χ., οπότε επέστρεψε για ένα διάστημα στην Αλικαρνασσό, όταν πλέον είχε καταργηθεί η τυραννία. Τότε υποτίθεται ότι άρχισε τα ταξίδια του ή λίγο αργότερα γύρω στο 450/440 π.Χ., όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.Ο Ηρόδοτος αντί τίτλου στο έργο του· στο προοίμιό του χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό Ἱστορίης απόδειξις. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ονόμασαν αυτό «Ἡροδότου Μοῦσαι», το διέκριναν σε εννέα βιβλία και έδωσαν σε καθένα το όνομα μιας από τις 9 Μούσες. Αντικείμενο του έργου του είναι οι πόλεμοι μεταξύ Ελλήνων και Περσών, που εκκινούν το 494 π.Χ. με την κατάπνιξη της Ιωνικής Επανάστασης και τελειώνουν το 479 π.Χ. με την κατάληψη του περσικού φρουρίου της Σηστού από τους Έλληνες [Βίος και έργο του Ηροδότου].
Στα σημαντικότερα ταξίδια του Ηροδότου περιλαμβάνονται: Οι Σάρδεις, τις οποίες επισκέφθηκε για περισσότερες από μια φορά, η Έφεσος και η Σμύρνη. Ταξίδεψε με πλοίο από τα δυτικά στα ανατολικά του Πόντου (Δ 86) για να καταλήξει στην Κολχίδα (Β, 104). Σε άλλο του ταξίδι περιέγραψε την ανατολική ακτή της Θράκης (Δ, 83). Ο Ηρόδοτος προσέγγισε τις όχθες του ποταμού Ευφράτη και από εκει την Βαβυλώνα και τα Σούσα, Επισκέφθηκε και περιέγραψε τα νησιά του Αιγαίου: Σκιάθο, Δήλο, Πάρο, Εύβοια, Σαλαμίνα, Αίγινα και Κύθηρα. Από την κύρια Ελλάδα περιηγήθηκε την Στερεά και προσέγγισε τα Τέμπη, καθώς και την Πελοπόννησο επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις περιοχές των μαχών των μηδικών πολέμων. Εικάζεται ότι διήλθε από τη Ζάκυνθο στη διαδτομή του προς τους Θουρίους, ενώ είναι βέβαιο ότι επισκέφθηκε την Κέρκυρα, τη Δωδώνη, την Αμβρακία, τη Σικελία και τις πόλεις τις Κάτω Ιταλίας Μεταπόντιον και Κρότωνα. Εζησε ως το 415 π.Χ.
(2) Σύγκριση μεγεθών που αναφέρονται στον Ηρόδοτο:Όρος με ύψος 150 οργιές. Το όρος αυτό έχει ύψος περίπου 225 μ. Το μήκος της οργιάς υπολογίζεται σε 1,50 μ..Μήκος του ορύγματος: 7 στάδια. Το μήκος του είναι 1036 μέτρα.Το κάθε στάδιο είχε 100 οργιές. Το μέγεθος που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, 7 στάδια, αντιστοιχεί σε 700 οργιές, δηλαδή με βάση το υπολογιζόμενο μήκος οργιάς (1,5 μέτρο), το μήκος του ορύγματος υπολογίζεται σε 1050 μέτρα.Ύψος και πλάτος 8 πόδια. Το ύψος και πλάτος του είναι, κατά μέσο όρο, περίπου 1,8 μέτρα.Η κάθε οργιά είχε 6 πόδια. Με βάση το υπολογιζόμενο μήκος οργιάς (1,5 μέτρο) το κάθε πόδι ήταν 0,25 μ. και το ύψος και πλάτος του ορύγματος υπολογίζεται σε 2 μ.[el.wikipedia.org/wiki/Ευπαλίνειο_όρυγμα].
(3) Η μεγάλη πηγή που αναφέρει ο Ηρόδοτος, είναι η φυσική πηγή στην περιοχή Αγιάδες, όπου το νερό συγκεντρωνόταν σε δεξαμενή λαξευμένη στο βράχο και στεγασμένη με λίθινες δοκούς και πλάκες (επί αυτής υπάρχει σήμερα το εκκλησάκι του Άη-Γιάννη). Υπολογίζεται ότι η μέση ημερήσια παροχή νερού ήταν 400 κυβ. μ. Το νερό προσέγγιζε τη βόρεια είσοδο της σήραγγας με υπόγειο πήλινο αγωγό, μήκους 890 μ.
(4) Ἐμήκυνα δὲ περὶ Σαμίων μᾶλλον, ὅτι σφι τρία ἐστὶ μέγιστα ἁπάντων Ἑλλήνων ἐξεργασμένα, ὄρεός τε ὑψηλοῦ ἐς πεντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὀργυιάς, τούτου ὄρυγμα κάτωθεν ἀρξάμενον, ἀμφίστομον. [2] τὸ μὲν μῆκος τοῦ ὀρύγματος ἑπτὰ στάδιοι εἰσί, τὸ δὲ ὕψος καὶ εὖρος ὀκτὼ ἑκάτερον πόδες. διὰ παντὸς δὲ αὐτοῦ ἄλλο ὄρυγμα εἰκοσίπηχυ βάθος ὀρώρυκται, τρίπουν δὲ τὸ εὖρος, δι᾽ οὗ τὸ ὕδωρ ὀχετευόμενον διὰ τῶν σωλήνων παραγίνεται ἐς τὴν πόλιν ἀγόμενον ἀπὸ μεγάλης πηγῆς. [3] ἀρχιτέκτων δὲ τοῦ ὀρύγματος τούτου ἐγένετο Μεγαρεὺς Εὐπαλῖνος Ναυστρόφου.
(5) Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. τα Μέγαρα διέθεταν πολύ πιο μεγάλη ισχύ, επιρροή και πληθυσμό από ό,τι την περίοδο που άκμασε η υπόλοιπη Ελλάδα, δηλαδή τον 5ο αιώνα π.Χ. Aυτό τεκμηριώνεται από την ύπαρξη και άνθηση πολλών αποικιών που ίδρυσε αυτή η πόλη-κράτος στα ανατολικά μέχρι τη Βιθυνία της Ασίας και το θρακικό Βόσπορο, και στα δυτικά μέχρι τη Σικελία. (National Geographic. K.Παπαρηγόπουλου,‘’ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ’’,Τόμος 2ος: 141).
(6) Την τελευταία δεκαετία, μετά από ανασκαφές που διενεργήθηκαν από την οικεία Γ’ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην περιοχή των Μεγάρων, ήρθε στο φως υπόγειο σύστημα υδροδότησης, έκτασης περί τα 3000μ., που αξιοποιήθηκε από την ανωτέρω αρχαιολογική υπηρεσία ως πρωτόλειο έργο του Ευπαλίνου.
(7) Η αρχαία Σάμος κατελάμβανε τη θέση της σημερινής πόλης του Πυθαγορείου, όπως αποδεικνύεται από τα ανασκαφικά ευρήματα της περιοχής. Ιχνη της πρώτης ανθρώπινης εγκατάστασης στην αρχαία πόλη χρονολογούνται από την 4η χιλιετία π.Χ., δηλαδή στους Νεολιθικούς χρόνους, και εντοπίζονται στο λόφο του Κάστρου. Η αρχαία Σάμος (Πυθαγόρειο) υπήρξε μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαιότητας. Σε αυτήν όσο και στο χώρο του Ηραίου, τα παλαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα χρονολογούνται στην 4η χιλιετία π.Χ. Η περίοδος της ακμής της Σάμου τοποθετείται χρονικά στΟ ήμισυ του 6ου αι. π.Χ. Η νήσος αντιπροσώπευε μεγάλη ναυτική δύναμη και ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με τη γειτονική Μικρά Ασία και τις Μεσογειακές χώρες. Οι Σάμιοι υπήρξαν σημαντικοί ιδρυτές αποικιών στην ακτή της Ιωνίας, στη Θράκη και τη Δύση. Η θέση της νήσου στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων διαδρόμων που συνδέουν την κεντρική Ελλάδα με την Ανατολή και την Αφρική ευνόησε την εξέλιξή της σε σπουδαίο κέντρο του ιωνικού πολιτισμού και διακομιστικού εμπορίου. Ένας πορθμός, ο γνωστός «επταστάδιος», πλάτους 1.500 μ., διαχωρίζει τη Σάμο από την περιοχή της Ιωνίας, όπου γεννήθηκε ένας σπουδαίος πολιτισμός που μετέδωσε τα φώτα του σε ολον τον τότε γνωστό κόσμο[Βιγλάκη-Σοφιανού].
(8)Οι επισκέπτες θα πρέπει να γνωρίζουν ότι:Tο Όρυγμα είναι κλειστή σήραγγα μήκους 1036 μ. Οι μέσες διαστάσεις του είναι 1,80 μ. ύψος και 1,80 μ. πλάτος, αλλά σε κάποια τμήματα το ύψος είναι μόλις 1,50 μ. και το πλάτος μόλις 0,42 μ. Σε κάποια τμήματα το βραχώδες, ανώμαλο δάπεδο είναι υγρό και ολισθηρό και σε ορισμένες περιοχές στάζει νερό από την οροφή. Στο εσωτερικό του ορύγματος η θερμοκρασία είναι 16,5 ? 16,7°C (βαθμούς Κελσίου) και η υγρασία 85%- 97%. Εξαιτίας των παραπάνω υπέρβαρα άτομα, επισκέπτες που υποφέρουν από κλειστοφοβία, κρίσεις πανικού, οσφυαλγία, από καρδιακά ή αναπνευστικά προβλήματα, ή από μυοσκελετικά προβλήματα που δυσκολεύουν την κίνησή τους, συμβουλεύονται με έμφαση να μην δοκιμάσουν να το επισκεφθούν.Οι επισκέπτες που μετά τα παραπάνω αποφασίζουν να επισκεφθούν το Όρυγμα, εισέρχονται με απολύτως δική τους ευθύνη. Σε περίπτωση ατυχήματος το Ελληνικό Δημόσιο δεν θα φέρει καμιά ευθύνη. Οι επισκέπτες δεν μπορούν να κρατούν ογκώδεις τσάντες ή σακίδια. Θα πρέπει θα αφήνουν στην είσοδο του Ορύγματος. Στη Διαδρομή 3 δεν μπορούν να κρατούν καθόλου τσάντες. Όλοι οι επισκέπτες πρέπει να φορούν προστατευτικό κράνος, το οποίο θα παρέχεται στην είσοδο, και ίσια, αντιολισθητικά, κατά προτίμηση κλειστά παπούτσια. Θα πρέπει να είναι στο χώρο 00:10΄ πριν από την ώρα επίσκεψης προκειμένου να τους δοθούν κράνη και σκουφάκια μιας χρήσεως. Προς το παρόν, και σύμφωνα με τη σχετική Υπουργική απόφαση, δεν επιτρέπεται η είσοδος σε παιδιά κάτω των 14 ετών, ενώ νέοι 14-18 ετών πρέπει να συνοδεύονται από υπεύθυνο ενήλικα. Διαδρομές Επίσκεψης. Υπάρχουν τρεις δυνατότητες επίσκεψης του Μνημείου: α)Διαδρομή 1. Μήκος 185 μ. μέγιστος αριθμός ατόμων 20, διάρκεια περίπου 00:20΄ με επιστροφή. Στο τμήμα αυτό μπορεί να δει κανείς όλες τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες Δυσκολίες: Στενή σκάλα καθόδου με ψηλά σκαλοπάτια. Στενός διάδρομος με αρχαϊκή επένδυση μήκους 17 μ., ύψους 1,55 και πλάτους 0,50 μ. στο ύψος των ώμων. Χωρίς ιδιαίτερο πρόβλημα μετά τον διάδρομο. Ωράριο Επισκέψεων: 08:40΄, 09:00΄, 09:40΄, 10:00΄, 10:40, 11:00΄, 11:40΄, 12:00΄, 12:40΄, 13:00΄, 13:40΄, 14:00΄, 14:40΄ β)Διαδρομή 2. Μήκος 424 μ., μέγιστος αριθμός ατόμων 15, διάρκεια περίπου 00:40΄ με επιστροφή. Πρέπει να κλείσετε εκ των προτέρων ημερομηνία και ώρα επίσκεψης στο τηλέφωνο 22730 62 813. Μέχρι την βυζαντινή δεξαμενή και το σημείο συνάντησης. Δυσκολίες: Όλα όσα αναφέρονται στην διαδρομή 1 και επιπλέον άνισο, ολισθηρό δάπεδο, χαμηλό ύψος, νερά στο δάπεδο και νερό που στάζει από την οροφή. Ωράριο επισκέψεων: 08:30΄, 09:20΄, 10:20΄, 11:20΄, 12:20΄, 13:20΄, 14:20΄ γ)Διαδρομή 3. Μήκος 1036 μ., μέγιστος αριθμός ατόμων 10, διάρκεια περίπου 01:00΄ η μία διαδρομή. Πρέπει να κλείσετε εκ των προτέρων ημερομηνία και ώρα επίσκεψης στο τηλέφωνο 22730 62 813. Μπορεί να δει κανείς όλο το Όρυγμα και επιπλέον να επισκεφθεί την πηγή στους Αγιάδες. Δυσκολίες: Όλα τα παραπάνω και κόπωση. Εξαιρετικά δύσκολο το πέρασμα από την βόρεια επένδυση, ένα στενό διάδρομο μήκους 197 μ. και πλάτους 0,42 ? 0,60 μ. Μετά την έξοδο από το βόρειο στόμιο πρέπει να περπατήσει κανείς αρκετά μεγάλη απόσταση (περίπου μια ώρα) για να επιστρέψει στο Πυθαγόρειο, ή να έχει προγραμματίσει να τον περιμένει αυτοκίνητο. Ωράριο επισκέψεων: 08:30΄ από το Νότιο Στόμιο, 09:20΄ από το Βόρειο Στόμιο, 10:20΄ από το Νότιο Στόμιο, 11:20΄ από το Βόρειο Στόμιο, 12:20΄ από το Νότιο Στόμιο, 13:20΄ από το Βόρειο Στόμιο [Χατζηδάκης].
(9) Η Ελλάδα κατέχει την 11η θέση στις χώρες με τη μεγαλύτερη ακτογραμμή που εκτιμάται σε 13.676 χιλιόμετρα, καθώς έχει πλήθος νησιών που υπολογίζεται, αναλόγως τα κριτήρια, στα 2.500 με τα 165–227 αυτών να κατοικούνται.
(10) Το απόγειο της πολιτιστικής ανάπτυξης και πέραν των τότε ελληνικών συνόρων φήμης της προσέγγισε η πόλη κατά τον 6ο αι. π.Χ. και μάλιστα κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Πολυκράτη, γιου του Αιάκη. Σημαντικά έργα που χρονολογούνται στην περίοδο αυτή είναι ο μεγάλος ναός της θεάς Ήρας («Ο μέγιστος νηός ων ημείς ίδμεν», σύμφωνα με τον Ηρόδοτο στο τρίτο βιβλίο του για τον δίπτερο ναό με διαστάσεις 55,16x108,63 μ.), το Ευπαλίνειο Όρυγμα και το λιμάνι («Χώμα εν θαλάσσει» γράφει για τον πολυκράτειο μώλο, ο Ηρόδοτος, ο οποίος έχει θεμελιωθεί σε βάθος 60 οργιές) [Βιγλάκη-Σοφιανού].
Βιβλιογραφία:
Έντυπες πηγές
- Evans, Harry B. (1999), "Die Wasserleitung des Eupalinos auf Samos (Review)". American Journal of Archaeology 103 (1): 149–150
- Ηρόδοτος. Βιβλίο Γ (Θάλεια),60.
- Kienast J. Hermann (2004), The aqueduct of Eupalinos in Samos, Έκδοση του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού, Αθήνα.
- Παπαρηγόπουλος K., Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Τόμος 2ος : 141
- Shipley, Graham (1987), A history of Samos, 800-188 BC. Oxford: Clarendon Press. .
- Valery Paul (2005),Ο Ευπαλίνος ή Ο αρχιτέκτων (EUPALINΟS OU L' ARCHITECTE), εκδόσεις Αγρας.
Πηγές Διαδικτύου
- Βιγλάκη-Σοφιανού Μαρία (2012), Πυθαγόρειο και Ηραίο Σάμου, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2366
- Βίος και έργο του Ηροδότου, Διαδραστικά Σχολικά Βιβλία http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A113/349/2335,8911/
- Πολυτεχνικά Νέα (2017), Ανακηρύσσεται ως Διεθνές Ιστορικό Τοπόσημο Μηχανικής το Ευπαλίνειο Ορυγμα, http://polytexnikanea.gr/WP3/?p=50194
- Χατζηδάκης Π. Ι. (2012), Ευπαλίνειο Όρυγμα, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=818.
