#ΣΩΤΗΡΙΟΣ Κ. ΜΠΟΛΗΣ, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Επιστημονικός Συνεργάτης Αναπτυξιακής Εταιρείας Πάρνωνα Δήμων Νοτιοανατολικής Πελοποννήσου
Η παρούσα ανακοίνωση εκκινεί από τη διαπίστωση της άρρηκτης σχέσης που έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια μεταξύ της τοπικής κοινότητας του Λεωνιδίου και του Φεστιβάλ Μελιτζάζζ που λαμβάνει χώρα σε αυτό.
Στόχος της να εντοπίσει και να αναδείξει την επενέργεια του Φεστιβάλ στις εφαρμοσμένες διεργασίες συγκρότησης ταυτοτικών μορφωμάτων για το Λεωνίδιο και την Τσακωνιά, προκειμένου να διερευνήσει τις πρακτικές αξιοποίησής του ως πρωτότυπο πολιτιστικό γεγονός που συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη του τόπου.
Για την πραγμάτωση της παραπάνω σύλληψης, αξιοποιώντας τα ευρήματα παλαιότερων μελετών (Μάργαρη 2015, 2016), το φεστιβάλ προσεγγίζεται ως πολιτιστικό γεγονός που συνενώνει ντόπιους και ξένους σε ένα ιδιότυπο ‘hallmark event ’ το οποίο, μολονότι εκκινεί από την τοπική τσακώνικη κουλτούρα, προωθεί τη διάδραση με άλλες. Τοιουτοτρόπως φαίνεται πως συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός σύνθετου πολιτισμικού δικτύου αλληλόδρασης που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον ντόπιων και ξένων επισκεπτών. Οι σύνθετες διαδικασίες διασύνδεσης που αναπτύσσονται μεταξύ τους στο πλαίσιο του Μελιτζάζζ διατηρούνται και μετά την ολοκλήρωση των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ και συνεργούν στη διαμόρφωση σταθερών δικτύων επικοινωνίας που προβάλλουν το Λεωνίδιο ως έναν νέο φεστιβαλικό προορισμό.
Έτσι, σε αντίθεση με άλλα φεστιβάλ που εκκινούν όπως και το Μελιτζάζζ από την τοπική πολιτισμική παρακαταθήκη αλλά εγκλωβίζονται σε αυτή, με αποτέλεσμα να μην είναι θελκτικά στους ξένους επισκέπτες, η υπό μελέτη περίπτωση αναδεικνύεται σε παραδειγματική, εφαρμοσμένη ‘best practice ’ που βασίζεται στις βιωματικές εμπειρίες.
Όπως προκύπτει από τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, το Φεστιβάλ κατορθώνει να συνταιριάζει την προβολή διαφορετικών στοιχείων της τοπικής κουλτούρας και να προωθεί την αειφορία της περιοχής μέσω της διαπολιτισμικής σύμπραξης που συντελείται στο πλαίσιό του. Η κεφαλαιοποίηση της φεστιβαλικής εμπειρίας από την τοπική κοινωνία πραγματοποιείται κυρίως μέσω της συγκρότησης ενός καινοφανούς για την περιοχή πλαισίου αξιοποίησης της τσακώνικης τοπικής παράδοσης και της ζώσας πολιτισμικής κληρονομιάς με υπερτοπική προοπτική. Υπό αυτό το πρίσμα το Φεστιβάλ ανάγεται σε πολιτιστικό σύμβολο για το Λεωνίδιο, σήμα κατατεθέν για τον τόπο και τους ανθρώπους του.
1.Εισαγωγή
Τα φεστιβάλ και τα events ως σύνθετες πολιτισμικές εκδηλώσεις έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών επιστημονικών μελετών. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 έρευνες που εστιάζουν στη μελέτη της επίδρασής τους στον τόπο που εδράζονται αλλά και στις τοπικές κοινότητες που τα φιλοξενούν, αρχίζουν να φωτίζουν πτυχές της αλληλόδρασης που αναπτύσσεται μεταξύ τους. Η άνθιση και η ευρεία διάχυσή τους συγκεντρώνει τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων επιστημόνων, πολλών και διαφορετικών επιστημονικών κλάδων, που επιχειρούν να μελετήσουν την τυπολογία τους, τις οργανωτικές και σχεδιαστικές δομές τους, τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις τους, την επίδρασή τους, στις πρακτικές ψυχαγωγίας και αναψυχής (Getz 2007b) που εντοπίζονται στο πλαίσιό τους.
Παρά τις όποιες διαφορές σημειώνουμε ως προς τη στοχοθεσία, τα ερευνητικά μεθοδολογικά εργαλεία και τα θεωρητικά ερμηνευτικά σχήματα καθίσταται σαφές πως τα events και τα φεστιβάλ επηρεάζουν, σε μεγαλύτερη μικρότερη έκταση, έμμεσα και άμεσα τις κοινωνίες υποδοχής. Έτσι, στη διεθνή βιβλιογραφία ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μελέτη των επιπτώσεών τους με αναπτυξιακή κυρίως προοπτική. Τοιουτοτρόπως τα φεστιβάλ και τα events προσεγγίζονται κυρίως με άξονες α. τη διαχείριση του πολιτισμού και του πολιτισμικού αποθέματος των κοινοτήτων υποδοχής και β. την τοπική ανάπτυξη. Παρά ταύτα, το ζήτημα της μελέτης των φεστιβάλ και των events υπό το πρίσμα της συγκρότησης ταυτοτικών μορφωμάτων για τον τόπο και τους ανθρώπους του, φαίνεται πως παραμένει στο περιθώριο.
Εκκινώντας από την παραπάνω διαπίστωση η παρούσα εισήγηση, φιλοδοξεί να θέσει το θέμα της σχέσης των φεστιβάλ και των events με τις πρακτικές διαμόρφωσης ταυτότητας των τοπικών κοινοτήτων. Για την πραγμάτωση της παραπάνω σύλληψης αφού παρουσιασθούν συνοπτικά οι βασικές έννοιες που συνδέονται με την μελέτη και αφορούν τα φεστιβάλ, τα events και την ταυτότητα θα επιχειρήσει τη παραδειγματική προσέγγιση του Φεστιβάλ Μελιτζάζζ. Στόχος μας ο εντοπισμός και η ανάδειξη, μέσω της περιπτωσιολογικής μελέτης του Μελιτζάζζ, των πολυσύνθετων και πολυεπίπεδων, αμφίρροπων σχέσεων αλληλόδρασης μεταξύ Φεστιβάλ και τοπικής κοινωνίας, που επενεργούν καταλυτικά στην συγκρότηση ταυτοτικών μορφωμάτων για τον τόπο και τους ανθρώπους του.
2.Events
Ο Turner στη μελέτη του για τους εορτασμούς, τις γιορτές και τις τελετουργίες σημειώνει πως τα κοινωνικά υποκείμενα σε όλους τους πολιτισμούς, διακρίνονται για την ανάγκη τους να οριοθετούν συγκεκριμένες χρονικές περιόδους και συγκεκριμένους χώρους για καλλιτεχνική δημιουργία, έκφραση και εορτασμούς (Turner, 1982:11). Σε εξέλιξη της τοποθέτησης του Turner, o Janiskee, πραγματοποιεί τη γνωστότερη ίσως προσπάθεια συγκεκριμενοποίησης των όρων «φεστιβάλ» και «event», αλλά και ανάδειξης των σχέσεων μεταξύ τους, θέτοντας ως άξονα τον εορταστικό χαρακτήρα τους. Έτσι, το 1982 σημειώνει πως τα φεστιβάλ και τα events «μπορούν να γίνουν κατανοητά ως ‘επίσημες περίοδοι’ ή ‘προγράμματα’ δραστηριοτήτων αναψυχής και ψυχαγωγίας ή ως εκδηλώσεις που έχουν εορταστικό χαρακτήρα, στο πλαίσιο των οποίων γιορτάζεται δημόσια μία ιδέα ή ένα γεγονός» (Janiskee 1980:97).
Σε εξέλιξη αυτών, ο Getz το 1989 αναδεικνύει την διάσταση της περιοδικότητας των τελέσεών τους και συμπληρώνει, αναφερόμενος στα events, πως πρόκειται για γιορτές, εκδηλώσεις ή εκθέσεις που πραγματοποιούνται με συγκεκριμένο θέμα και τελούνται περιοδικά και για ορισμένο χρονικό διάστημα (Getz 1989). Ο Getz θέτει επίσης τη διάσταση της επισκεψιμότητας των events συμπληρώνοντας πως «για τον επισκέπτη, ένα event αποτελεί μια πολιτιστική, κοινωνική εμπειρία αναψυχής, έξω από τις συνηθισμένες εμπειρίες της καθημερινότητάς του» (Getz 1991:44). Υπό αυτό το πρίσμα, ο Getz αναδεικνύει τη σπουδαιότητα της διαχείρισης των events που συνδέονται άρρηκτα και με την τουριστική ανάπτυξη των κοινοτήτων όπου τελούνται (Getz 1991).
Στο θέμα της αξιοποίησης των events από τις τοπικές κοινότητες επανέρχεται ο Janiskee το 1996, ο οποίος συμπληρώνει πως ορισμένα events θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν «τοπικά» μιας θεωρούνται «ιδιοκτησία» της τοπικής κοινωνίας που τα φιλοξενεί (Janiskee, 1996:404). Στα εν λόγω events συχνά μάλιστα κατατάσσονται τα φεστιβάλ -όπως το υπό μελέτη Μελιτζάzz- που διοργανώνονται με την εθελοντική συνδρομή των μελών της τοπικής κοινότητας και των τοπικών, δημοσίων και ιδιωτικών φορέων (ΟΤΑ, πολιτιστικοί σύλλογοι, σωματεία κ.λπ.) σε ανοικτούς ή κλειστούς, δημόσιους ή ιδιωτικούς χώρους της κοινότητας. Υπό αυτό το πρίσμα τα events πραγματοποιούνται με τη σύμφωνη γνώμη και την ουσιαστική συμβολή των τοπικών κοινοτήτων και ως εκ τούτου σχεδιάζονται και υλοποιούνται προς όφελός τους.
Σε αυτό το πλαίσιο η διαχείριση των events, η θεματολογία, η στοχοθεσία, το χρονοδιάγραμμα, οι οργανωσιακές και λειτουργικές δομές τους συμβάλλουν στην κάλυψη συγκεκριμένων, χωροχρονικά προσδιορισμένων, αναγκών. Όπως σημειώνει ο Wilkinson, τα events των τοπικών κοινωνιών μπορούν να οριστούν ως δραστηριότητες και εκδηλώσεις, οι οποίες πραγματοποιούνται με σκοπό να δοθεί η ευκαιρία στον τοπικό πληθυσμό να συμμετάσχει σε συλλογικές βιωματικές εμπειρίες που επιφέρουν κοινά οφέλη για όλους (Wilkinson 1988). Έτσι, τα φεστιβάλ, που θεωρούνται οργανωμένα, προσχεδιασμένα events (‘planned events’), θα μπορούσαν να γίνονται αντιληπτά ως κοινωνικά γεγονότα με συγκεκριμένες πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές επιδιώξεις (Raj et. al. 2009:11) που αποτελούν μοναδικές στιγμές στον κύκλο του χρόνου οι οποίες μέσω της τέλεσης ειδικών εορταστικών εκδηλώσεων, τελετών ή/και τελετουργιών επιδιώκουν και επιτυγχάνουν την ικανοποίηση συγκεκριμένων αναγκών των τελεστών τους (Goldblatt 1990, 1997, Goldblatt & Nelson 2001).
Τοιουτοτρόπως, τα οργανωμένα, προσχεδιασμένα events (‘planned events’) αποτελούν σύμφωνα με τον Getz συγκεκριμένα χωρο-χρονικά φαινόμενα, καθένα εκ των οποίων είναι μοναδικό λόγω των διαφορετικών πρακτικών αλληλόδρασης που λαμβάνουν χώρα μεταξύ των παραγόντων που το διαμορφώνουν (Getz 2007b:21). Οι σύνθετες, ιδιοτοπικές συνθήκες και σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στον χώρο, τους ανθρώπους και την διοργάνωσή του, (συμπεριλαμβανομένων των δράσεων σχεδιασμού και υλοποίησής των προγραμμάτων τους) συντελούν στη συγκρότηση μοναδικών πλαισίων αναφοράς. Τοιουτοτρόπως, κάθε event, δεν μπορεί παρά να είναι μοναδικό και ως εκ τούτου να γίνεται θελκτικό μιας και η συμμετοχή σε αυτό υπόσχεται αποκλειστικές και ανεπανάληπτες εμπειρίες.
Έτσι, επειδή όπως συμπληρώνει ο Getz η ελκυστικότητα των events προέρχεται κυρίως από την μοναδικότητά τους, κάθε διοργάνωση είναι μοναδική και είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία των κοινωνικών υποκειμένων προκειμένου να «απολαύσουν την εμπειρία» συμμετοχής σε αυτή (Getz 2007b:21). Με αυτό το σκεπτικό, η διοργάνωση ενός τοπικού event αποτελεί την εκδήλωση των στρατηγικών επιλογών των τοπικών κοινοτήτων οι οποίες επιδιώκουν μέσω του σχεδιασμού και της υλοποίησής του, την διαμόρφωση εκείνων των συγκεκριμένων «μοναδικών συνθηκών» που θα συμβάλλουν στην ικανοποίηση των επισκεπτών και στην κάλυψη των αναγκών των τοπικών κοινοτήτων.
Σε αυτό το πλαίσιο τα events δεν μπορούν παρά να μεταλλάσσονται, προσαρμοζόμενα στις επικρατούσες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και στα κυρίαρχα καλλιτεχνικά και αισθητικά πρότυπα. Οι παρεχόμενες υπηρεσίες και οι προσφερόμενες εμπειρίες των events που διακρίνονται για την ανάπτυξη των διαδραστικών σχέσεων μεταξύ τοπικής κοινωνίας υποδοχής και επισκεπτών, συντελούν στην επιτυχία ή την αποτυχία τους. Βαθμιαία, ορισμένα εκ των events που τελούνται επί πολλά έτη ταυτίζονται με τον τόπο και την κοινότητα υποδοχής και ιδιαίτερα σε περιπτώσεις επιτυχών διοργανώσεων, κεφαλαιοποιούνται υλικά και συμβολικά από αυτές, με αποτέλεσμα να ανάγονται σε έμβλημα για τον τόπο και τους ανθρώπους του. Έτσι επηρεάζουν και επηρεάζονται έμμεσα και άμεσα από τους συμμετέχοντες σε αυτά, συνθέτοντας ένα νέο πεδίο κοινωνικής και πολιτισμικής αλληλόδρασης μεταξύ διοργανωτών κι επισκεπτών στο περιβάλλον της κοινωνίας υποδοχής.
3.Φεστιβάλ
Ιδιαίτερη ενότητα των events αποτελούν τα φεστιβάλ που διακρίνονται για μία σειρά ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Ο διεθνής όρος φεστιβάλ (festival) προκύπτει ετυμολογικά από την λατινική λέξη ‘festum’, [‘festa’ στον πληθυντικό], που σημαίνουν εορτασμός ή γιορτή. Ο Fallasi το 1987 επιχειρεί μία πρώτη σύνθεση των νοηματοδοτήσεων του όρου και σημειώνει πως η χρήση του όρου φεστιβάλ, προκύπτει κυρίως από την επικρατούσα αγγλική νοηματοδότησή του (Fallasi, 1987:3). Έτσι festival/φεστιβάλ θεωρείται:
• μια ιερή ή και βέβηλη περίοδος εορτασμών που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερες εκδηλώσεις και ειδικές εορτές
•ο ετήσιος εορτασμός ενός αξιομνημόνευτου προσώπου ή ενός γεγονότος ή ακόμα και της συγκομιδής ενός σημαντικού προϊόντος
•ένα πολιτιστικό γεγονός που αποτελείται από μια σειρά επιτελεστικών καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, συχνά αφιερωμένες σε έναν καλλιτέχνη ή σε ένα είδος τέχνης
•μία εκδήλωση πανηγυρικού χαρακτήρα
•μια περίοδος γενικής ευθυμίας, κεφιού, ιλαρότητας, ευδιαθεσίας, γλεντιού (Fallasi, 1987:3).
Η τοποθέτηση του Fallasi που συνάδει με την άποψη των Kurath και Kuhn (1952:451) αναδεικνύει την πολυσήμαντη διάσταση του όρου που στα ελληνικά περιγράφει συνήθως μία μεγάλη καλλιτεχνική εκδήλωση ή ένα σύνολο καλλιτεχνικών εκδηλώσεων πανηγυρικού, αφιερωματικού ή ενίοτε και διαγωνιστικού χαρακτήρα, που διοργανώνονται περιοδικά, σε τακτά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, στους ίδιους χώρους, με τον ίδιο σκοπό και περιεχόμενο.
Ιδιαίτερα στον τομέα τον κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών ο όρος festival χρησιμοποιείται ευρέως στο πλαίσιο μελετών που εστιάζουν στην προσέγγιση των κοινωνικών τελεστικών εκδηλώσεων των κοινωνικών υποκειμένων . Έτσι, συνθέτοντας μία μακρά σειρά προσπαθειών κατανόησης του φεστιβάλ ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο των ανθρωπίνων κοινωνιών ο Fallasi σημειώνει πως ο όρος φεστιβάλ χρησιμοποιείται για να περιγράψει μία «περιοδικά επαναλαμβανόμενη κοινωνική περίσταση στην οποία, μέσα σε μία πολλαπλότητα μορφών και μέσα από μία σειρά συντονισμένων εκδηλώσεων, συμμετέχουν - συνενωμένα μέσω κοινών εθνοτικών, γλωσσικών, θρησκευτικών και ιστορικών δεσμών- μοιραζόμενοι την κοινή κοσμοθεωρία τους, άμεσα ή έμμεσα και σε διαφορετικό βαθμό όλα τα μέλη μιας ολόκληρης κοινότητας. Σύμφωνα με τον Fallasi, τόσο η κοινωνική λειτουργία όσο και η συμβολική σημασία του φεστιβάλ είναι στενά συνδεδεμένες με μια σειρά από εμφανείς αξίες που η κοινότητα αναγνωρίζει ως απαραίτητες για την ιδεολογία και την κοσμοθεωρία της, για την κοινωνική της ταυτότητα, την ιστορική της συνέχεια και την φυσική επιβίωσή της, το γεγονός το οποίο το φεστιβάλ εν τέλει «εξυμνεί και πανηγυρίζει» (Fallasi, 1987:2).
Προς αυτή την κατεύθυνση, ο Getz εξαίρει τη σημασία των φεστιβάλ για την ανασυγκρότηση των κοινωνικών ομάδων, συμπληρώνοντας πως τα φεστιβάλ είναι δημόσιες εορταστικές εκδηλώσεις με συγκεκριμένη θεματολογική διάσταση, οι οποίες τελούνται με στόχο την εξύμνηση της τοπικής ταυτότητας (Getz 2005:21). Συγχρόνως όμως ο Getz διατυπώνει την άποψη πως υπό αυτό το πρίσμα, όλα τα events που στοχεύουν στην (ανα)συγκρότηση και την (ανα)δήλωση των τοπικών ταυτοτικών μορφωμάτων θα μπορούσαν να θεωρούνται «κοινωνικά φεστιβάλ». Σε αυτή την κατηγορία των «κοινωνικών φεστιβάλ» εντάσσονται τόσο τα φεστιβάλ των οποίων η θεματολογία εκκινεί από την κοινότητα (‘community-themed festivals’) όσο και αυτά των οποίων η διοργάνωση και η υλοποίηση βασίζεται σε αυτή (‘community-based festivals’). Αυτού του τύπου τα φεστιβάλ όπως σημειώνουν οι Jepson, Wiltshier και Clarke αποτελούν «δημόσιους εορτασμούς που έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν ως καταλύτες για την ανάδειξη του πολιτισμού, της κουλτούρας και των αξιών της τοπικής κοινωνίας» (Jepson et al. 2008:2).
Σε παγκόσμια κλίμακα εντοπίζουμε τις τελευταίες δεκαετίες μεγάλη άνθηση των κοινωνικών φεστιβάλ τα οποία μολονότι είναι συνήθως μικρής κλίμακας events καταφέρνουν όπως υπογραμμίζουν οι Bladen, Kennel, Abson, και Wilde να προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών (Bladen et al. 2012:336). Λαμβάνουν συνήθως χώρα στην περιφέρεια, έχοντας ως κύριο σκοπούμενο την πολιτιστική ωφέλεια και την αναψυχή του τοπικού πληθυσμού αλλά και των επισκεπτών. Διοργανώνονται με κύριο στόχο το όφελος του τοπικού πληθυσμού και υλοποιούνται όπως σημειώνουν οι Huang, Li και Cai από έναν ή περισσότερους εθελοντές που προέρχονται συνήθως από την τοπική κοινότητα ή συνδέονται με κάποιον τρόπο με αυτή (Huang et al. 2010:254).
Τα κοινωνικά φεστιβάλ μολονότι εστιάζουν σε διαφορετικούς άξονες φαίνεται πως διακρίνονται για κάποια κοινά χαρακτηριστικά τους. Πέρα από το αυτονόητο χαρακτηριστικό της αναψυχής και της ψυχαγωγίας που παρέχουν στο σύνολο των εμπλεκομένων με αυτά, ο εορταστικός χαρακτήρας που τα διακρίνει φαίνεται πως επικεντρώνεται συχνά στην τοπική κουλτούρα και ειδικότερα στον λαϊκό πολιτισμό. Η λαϊκή παράδοση και η τοπική άυλη και υλική πολιτισμική κληρονομιά αποτελούν συνήθως την κύρια θεματολογία των συγκεκριμένων φεστιβάλ. Έτσι, παρότι συναντούμε μία μεγάλη ποικιλία θεματικών αξόνων στους οποίους είναι αφιερωμένα τα κατά τόπους φεστιβάλ, εύκολα διακρίνουμε πως στην συντηρητική τους πλειοψηφία εκκινούν όλοι από τις τοπικές παραδόσεις.
Φεστιβάλ παραδοσιακής μουσικής, χορού, τραγουδιού, τοπικής γαστρονομίας, τοπικών προϊόντων κ.ά. είναι μερικά μόνο από αυτά που συναντούμε σε παγκόσμια κλίμακα. Στη σύγχρονη Ελλάδα, αυτού του τύπου τα φεστιβάλ φαίνεται -ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια- να παρουσιάζουν μία σταθερή αύξηση. Παρουσιάζονται άμεσα συνδεδεμένα με την τοπική κοινωνία και την αειφορία της και σταδιακά καθιερώνονται ως μοχλοί ανάπτυξης που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομία των τοπικών κοινοτήτων (Μάργαρη 2014). Τοιουτοτρόπως, συνδυάζονται δυναμικά με τα τοπικά πολιτιστικά αποθέματα και αγαθά και εμπλουτίζουν τις πρακτικές αξιοποίησης του πολιτιστικού κεφαλαίου των κοινοτήτων που τα διοργανώνουν (Μάργαρη 2014, 2016).
Τα συμβολικά και υλικά οφέλη που απορρέουν από την υλοποίησή τους διαμόρφωσαν βαθμιαία ένα νέο πλαίσιο αξιοποίησης της τοπικής κουλτούρας, η οποία παρουσιάζεται ως νέο προσοδοφόρο αγαθό. Και ως εκ τούτου οι τοπικές κοινωνίες, ευέλικτες και δημιουργικές, διαμόρφωσαν νέα στρατηγικά σχέδια αξιοποίησής της (Μάργαρη 2008, 2013). Με στόχο την προσέλκυση επισκεπτών, η οποία θεωρείται συνήθως εξαιρετικά σημαντική για την τουριστική ανάπτυξη του τόπου, στη διοργάνωση των φεστιβάλ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται πλέον στην ενίσχυση των βιωματικών εμπειριών (Μάργαρη 2014, 2016). Με αφορμή τα φεστιβάλ διοργανώνονται παράλληλες εκδηλώσεις όπως περιηγήσεις, εκπαιδευτικά σεμινάρια κ.λπ. που συμβάλλουν στη δημιουργία της ιδεατής εικόνας της τοπικής κοινωνίας και του τόπου και διαμορφώνουν την ιδιαίτερη ταυτότητά της (Μάργαρη 2014, 2016).
Με αυτό τον τρόπο, η «ταυτότητα του τόπου» βασίζεται στη διαμόρφωση της επίσημης «εικόνας» της περιοχής η οποία χρησιμοποιείται μέσω του φεστιβάλ ως εργαλείο προώθησης της κοινότητας υποδοχής σε τόπο βιωματικού φεστιβαλικού τουριστικού προορισμού (Μάργαρη 2016). Έτσι, η επιτυχία των φεστιβάλ συνδέεται με την εξασφάλιση μεγάλου αριθμού επισκεπτών που πιστεύεται ότι επιτυγχάνεται μέσω της βιωματικής προβολής της τοπικής κουλτούρας ως σύνθετο πολιτισμικό αγαθό. Ως εκ τούτου, σε αυτό το πλαίσιο τα κοινωνικά φεστιβάλ θα μπορούσαν ενδεχομένως να θεωρηθούν ‘hallmark events’, με ιδιαίτερη σημασία για τον τόπο και τους ανθρώπους του.
4.Φεστιβάλ και ‘hallmark events’: Η περίπτωση του Μελιτζάζζ
Ιδιαίτερη κατηγορία των events αποτελούν όπως είναι γνωστό τα ‘hallmark events’, τα events δηλαδή που ξεχωρίζουν για τα διακριτά χαρακτηριστικά και την ποιότητά τους. Ο όρος ‘hallmark’ εντοπίζεται για πρώτη φορά το 1721 όταν χρησιμοποιείται από το Assay Office του Goldsmiths’ Hall στο Λονδίνο ως επίσημο σύμβολο καθαρότητας χρυσών και ασημένιων αντικειμένων. Έτσι, μολονότι η πρακτική αριστείας ή/και πιστοποίησης μέσω ειδικών συμβόλων ήταν ήδη γνωστή από τους Βυζαντινούς χρόνους (Dodd & Kent, 1961), συστηματοποιείται προκειμένου να αποτελέσει διακριτικό γνώρισμα ποιότητας. Βαθμιαία ο όρος ‘hallmark’ ανανοηματοδοτείται και εντοπίζεται εκ νέου το 1864 στην Αγγλία για να περιγράψει κάθε διακριτό έμβλημα ποιοτικών χαρακτηριστικών. Έκτοτε ο όρος χρησιμοποιείται ευρέως για να περιγράψει α. μία επίσημη σειρά σημάτων που σφραγίζονται σε πολύτιμα μέταλλα για να βεβαιώσουν την καθαρότητα και την ποιότητά τους, β. ένα σήμα γνησιότητας ή/και αριστείας και γ. ένα εξαιρετικό ιδιαίτερο γνώρισμα που χαρακτηρίζει ένα αντικείμενο, μία περίοδο ή/και ένα τόπο και το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει σήμα κατατεθέν του . Σταδιακά ο όρος χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός για να περιγράψει και τα events που διακρίνονται για την ποιότητα ή/και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και αποτελούν σύμβολα για τον τόπο υποδοχής και τις κοινότητες που τα διοργανώνουν.
Ο Getz, σε μία προσπάθεια ορισμού των ‘hallmark events’, σημειώνει πως πρόκειται για events τα οποία φαίνεται πως α. συνδέονται με τις τοπικές παραδόσεις και β. πως έχουν εξαιρετική σημασία σε επίπεδο ποιότητας, δημοσιότητας και ελκυστικότητας για τον τόπο και τις κοινότητες υποδοχής (Getz 2005:16-17). Συνεπώς, συμπληρώνει ο Getz, αποτελούν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για κάθε τόπο που ταυτίζεται με ένα τέτοιου τύπου event και μετατρέπεται μέσω αυτού σε ένα ιδιαίτερο προορισμό (Getz 2005:16-17). Προς αυτή την κατεύθυνση, όπως σημειώνουν οι Bowdin, Allen, O'Toole, Harris και McDonnell, τα hallmark events φαίνεται πως είναι τόσο ταυτόσημα με τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου ή της ευρύτερης περιοχής υποδοχής που βαθμιαία καταλήγουν να ταυτίζονται με τις κοινωνίες υποδοχής (Bowdin et al. 2011). Έτσι, μέσω της τεραστίας αναγνώρισης και αποδοχής τους, αυτού του τύπου οι διοργανώσεις γίνονται σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο ταυτόσημες με τον τόπο και τους ανθρώπους του.
Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα φαίνεται να αποτελούν τα τοπικά φεστιβάλ που συνδέονται με τις λαϊκές παραδόσεις και τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, τα οποία συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον πλήθους επισκεπτών (Μάργαρη 2012, 2014, 2016). Αναφέρουμε χαρακτηριστικά το Φεστιβάλ Αγροτουρισμού Αρχαίας Επιδαύρου, το Φεστιβάλ Φολκλόρ Λευκάδας (Πολυμέρου-Καμηλάκη et al. 2012, 2017, Polymerou-Kamilaki et al. 2017), τα τοπικά φεστιβάλ παραδοσιακής μουσικής και χορού (Μάργαρη 2012) και το νεότερο σχετικά, Φεστιβάλ Μελιτζάzz Λεωνιδίου (Μάργαρη 2014, 2016).
5.Το Φεστιβάλ Μελιτζάζζ Λεωνιδίου
Το Φεστιβάλ ξεκίνησε το 2006 με πρωτοβουλία της Αναπτυξιακής Πάρνωνα στο πλαίσιο του τοπικού προγράμματος LEADER+ ως «Φεστιβάλ Τσακωνιάς», με στόχο την ανάδειξη της τοπικής γαστρονομίας και παράδοσης και αφορμή την τοπική τσακώνικη μελιτζάνα Λεωνιδίου (προϊόν ΠΟΠ). Το 2011 απέκτησε τη σύγχρονή του μορφή και διαμορφώθηκε σε Φεστιβάλ Μελιτζάzz. Στο πέρασμα του χρόνου το Φεστιβάλ συγκροτεί βαθμιαία την ταυτότητά του, εμπλουτίζοντας το περιεχόμενό του και επιλέγοντας διαφορετικούς θεματικούς άξονες κάθε χρόνο, όπως θα παρουσιασθεί αναλυτικά παρακάτω . Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημιουργία επιμέρους θεσμών-ενοτήτων στο πλαίσιο του Φεστιβάλ όπως:
•Η ενότητα «Δημοτικών τραγουδιών και χορών» (από το 2009), στο πλαίσιο της οποίας παρουσιάζεται και ο εμβληματικός τσακώνικος χορός, ο οποίος από το 2015 έχει ενταχθεί στον Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς .
•Η «Έκθεση προϊόντων» (από το 2011), στο πλαίσιο της οποίας παρουσιάζονται προϊόντα διατροφής, λαϊκής και σύγχρονης χειροτεχνίας κ.ά.
•Οι «Μουσικές διασκευές» (από το 2012), στο πλαίσιο των οποίων συγκροτήματα και καλλιτέχνες διασκευάζουν και ερμηνεύουν με το δικό τους μουσικό ύφος το τσακώνικο ιδιοτοπικό δημοτικό τραγούδι «Σου ’πα μάνα πάντρεψέ με», που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον τσακώνικο χορό.
•Το «Μελιτζάζζ Junior» (από το 2013), στο πλαίσιο του οποίου λαμβάνουν χώρα παιχνίδια, προβολές, μαθήματα και άλλες δράσεις για παιδιά, πολλές εκ των οποίων αντλούν θεματολογία από τον τσακώνικο πολιτισμό.
•Το «Cine-Μελιτζάζζ» (από το 2014), στο πλαίσιο του οποίου γίνονται προβολές κινηματογραφικών ταινιών σχετικών με τη θεματολογία της χρονιάς, σε αυλές παραδοσιακών πυργόσπιτων.
•Το «^ζζ λικέρ» (από το 2015) που αποτελείται από ημίωρα μουσικά live jazz γεγονότα, τα οποία συνδυάζονται με παραδοσιακά κεράσματα (λικέρ τσακώνικο μελιτζανάκι) στις αυλές των αρχοντικών που καλωσορίζουν τους επισκέπτες στο Φεστιβάλ.
•Η ενότητα «Άνοιγμα αρχοντικών» (από το 2015), στο πλαίσιο της οποίας υλοποιούνται έργα αποκατάστασης μη χρησιμοποιούμενων κτηρίων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, δράσεις ανάδειξής της και διοργάνωση καλλιτεχνικών δρώμενων εντός των κτηρίων κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ (Αρχοντικό Τσούχλου, Πύργος Πολυτίμου, Αρχοντικό Ευσταθίου).
5.1.Έτη 2006 ως 2010: «Φεστιβάλ Τσακωνιάς»
Στην πρώτη φάση του το Μελιτζάzz λάμβανε χώρα ως «Φεστιβάλ Τσακωνιάς» στο τέλος Μαΐου και ήταν μια μονοήμερη ή διήμερη εκδήλωση γαστρονομικού κυρίως ενδιαφέροντος, την οποία πλαισίωνε έκθεση τοπικών προϊόντων και μουσικές από την παραδοσιακή και λαϊκή μουσική της Τσακωνιάς. Ο αναπτυξιακός στόχος της διοργάνωσης εστίαζε στην αειφορία της τοπικής κοινότητας, όπως αποτυπώνεται και στα σχετικά δελτία τύπου και δη της πρώτης διοργάνωσης: «Πέραν της γνωριμίας του κοινού (κυρίως των επισκεπτών) με την περιοχή και τα προϊόντα της, σκοπός της εκδήλωσης είναι να συνδεθεί η τουριστική εικόνα της περιοχής με την αγροτική παραγωγή, την πολιτιστική κληρονομιά και την αναπτυξιακή της προσπάθεια καθώς επίσης και να ενισχυθεί η συνεργασία μεταξύ παραγωγών αγροτικών προϊόντων, μεταποιητών, εμπόρων αλλά και τουριστικών επιχειρηματιών για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της περιοχής» .
Η πρώτη διοργάνωση έγινε στις 21 Μαΐου 2006, με τίτλο «Οι chef της Μεσογείου μαγειρεύουν για την τσακώνικη μελιτζάνα» με προσκεκλημένους chef και μάγειρες από Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία και Ελλάδα . Η δεύτερη έλαβε χώρα στις 27 Μαΐου 2007 και κινήθηκε στην ίδια περίπου κατεύθυνση με θέμα «Η Πελοπόννησος σας κάνει το τραπέζι με τσακώνικη μελιτζάνα» και προσκεκλημένους chef και μάγειρες από Τυνησία, Κύπρο και Ελλάδα . Η τρίτη, διήμερη αυτή τη φορά διοργάνωση, έγινε στις 23-24 Μαΐου 2008, με θέμα «Μουσικές και γεύσεις στα σοκάκια του Λεωνιδίου», όπου τη γαστρονομική διάσταση υπηρέτησαν προσκεκλημένοι chef και μάγειρες από Κύπρο, Τυνησία, Τουρκία και Ελλάδα, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη μουσική και την ανθρωπογεωγραφία του Λεωνιδίου . Η τέταρτη διοργάνωση έγινε με παρόμοιο προσανατολισμό στις 22-23 Μαΐου 2009, φέροντας τον ίδιο τίτλο και συνδυάζοντας γεύσεις από την Τούρκικη, Κυπριακή, Γαλλική και ελληνική κουζίνα με μελωδίες από μικρά μουσικά σχήματα, τα οποία περιδιάβαιναν στις γειτονιές του Λεωνιδίου . Στις 21-12 Μαΐου 2010 με τίτλο «Σεργιάνι στον κήπο του Διονύσου» και προσκεκλημένους chef και μάγειρες από Κροατία, Ιταλία και Ελλάδα έγινε το τελευταίο «Φεστιβάλ Τσακωνιάς» το οποίο μετουσιώθηκε στο Φεστιβάλ Μελιτζάζζ.
5.2.Έτη 2011 ως 2016: «Φεστιβάλ Μελιτζάζζ»
Η πρώτη διοργάνωση του Μελιτζάzz έγινε 1-2 Ιουλίου 2011. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου του Φεστιβάλ, διαμορφώνεται το νέο πλαίσιο τέλεσής του ως εξής: «μελιτζάζζ, η [ουσ.]: [1] το είδος μουσικής jazz που παίζεται μόνο στο Λεωνίδιο Αρκαδίας και συνοδεύεται απαραίτητα από εκλεκτούς μεζέδες και εδέσματα της πραγματικής τσακώνικης μελιτζάνας Λεωνιδίου. [2] η πολύ ιδιαίτερη jazz αίσθηση που αφήνει στον ουρανίσκο η γλυκιά σαν μέλι τσακώνικη μελιτζάνα, είτε μαγειρεμένη ή ως γλυκό μελιτζανάκι». Περιελάμβανε περιηγήσεις στην πόλη του Λεωνιδίου, 4 συναυλίες, 2 παιδικές δραστηριότητες, μία έκθεση και μία μεγάλη εκδήλωση προσφοράς γεύσεων και εδεσμάτων από την τοπική κουζίνα και κουζίνες της Μεσογείου. Ο λαϊκός τοπικός πολιτισμός, εκτός των παραδοσιακών τοπικών εδεσμάτων που προσφέρθηκαν, προβλήθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο της έκθεσης μοντελισμού στη ναυπηγική, στην εκδήλωση παραδοσιακών χορών, στις παιδικές δραστηριότητες και στις μουσικές διασκευές του τσακώνικου δημοτικού τραγουδιού. Στην διοργάνωση συμμετείχαν ενεργά ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, ο πολυχώρος «Πύργος Τσικαλιώτη» και αρκετά μέλη της τοπικής κοινότητας προσφέροντας εθελοντικά βοήθεια, ενώ ο αριθμός των επισκεπτών του Φεστιβάλ υπερέβη τις 2.500.
Το 2012 το Φεστιβάλ έγινε 12-15 Ιουλίου με θέμα “Melitzazz 2012 - Μεσογειακή μουσική κουζίνα”. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου του Φεστιβάλ, το Μελιτζάzz 2012: «ήταν ένα ethno-jazz ταξίδι στη Μεσόγειο, με τοπικούς και μακρινούς χορούς και μουσικές, με ντόπιες και ξενόφερτες μελιτζανογεύσεις. Μαζί λαούτο και καχόν, τσακώνικος χορός και flamenco, ταραντέλα και απτάλικο. Μαζί πολυφωνικά της Μακεδονίας και σεφαραδίτικα της Ισπανίας, γκρεκάνικα της κάτω Ιταλίας και jazz manouche/ gypsy swing της Γαλλίας, παραδοσιακά σμυρναίικα και ανδαλουσιανές bulerias. Στο Λεωνίδιο, σε έναν τόπο αρχοντικό, στην καρδιά της Τσακωνιάς, μιας σπάνιας γωνιάς της Μεσογείου». Περιελάμβανε συναυλίες, χορευτική παράσταση, δράσεις και περιηγήσεις, παιδικές δραστηριότητες και προσφορά παραδοσιακών εδεσμάτων από κουζίνες της Μεσογείου, εκδηλώσεις αστροπαρατήρησης και μικροναυπηγικής, προβολή ταινίας ντοκιμαντέρ. Συμμετείχαν ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, ο πολυχώρος «Πύργος Τσικαλιώτη», 8 τοπικές επιχειρήσεις προσφέροντας οικονομική και υλική υποστήριξη και πολλά μέλη και εθελοντές της τοπικής κοινότητας. Υπολογίζεται πως ο αριθμός των επισκεπτών του Φεστιβάλ υπερέβη τις 3.000.
Το 2013 το Φεστιβάλ έλαβε χώρα 4-7 Ιουλίου με θέμα “Melitzazz 2013 - Όλη η Μεσόγειος σ’ ένα τσακώνικο χαλί”. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου το Φεστιβάλ εκκινούσε από την τοπική υφαντική τέχνη: «Η αρχοντιά των Τσακώνων, κληρονομιά του πλούτου που απέκτησαν ως έμποροι και θαλασσινοί κατά τον 19ο αιώνα, αποτυπώθηκε στα περίφημα αρχοντικά τους και τα τσακώνικα χαλιά τους. Ένα τέτοιο τσακώνικο χαλί, μαγικό, θα φιλοξενήσει φέτος πολιτισμούς από διάφορες γωνιές της Μεσογείου. Μέσα στα γραφικά σοκάκια και την περίτεχνη αρχιτεκτονική του Λεωνιδίου, μουσική και τραγούδι, χορός, γεύση και γαστρονομία, κινηματογράφος, τσακώνικη γλώσσα, αγνή παράδοση και fusion, όλα μαζί πάνω σε ένα τσακώνικο χαλί». Το Μελιτάzz, που για πρώτη φορά τέθηκε υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Πελοποννήσου, περιελάμβανε μία μελέτη και έκθεση τσακώνικης υφαντικής τέχνης και χαλιών, διάφορες δράσεις και περιηγήσεις, 6 συναυλίες, μία χορευτική παράσταση, μία συναυλία παιδικής χορωδίας, μία οπερέτα, μία παιδική θεατρική παράσταση, 3 κινηματογραφικές προβολές, 2 κύκλους μαθημάτων χορού (flamenco, belly dance) και προσφορά παραδοσιακών εδεσμάτων από κουζίνες της Μεσογείου. Συμμετείχαν ο Σύλλογος «Αρχείον της Τσακωνιάς», ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, ο πολυχώρος «Πύργος Τσικαλιώτη», ο Εμπορικός Σύλλογος Λεωνιδίου, 35 τοπικές επιχειρήσεις προσφέροντας οικονομική και υλική υποστήριξη και πολλά μέλη της τοπικής κοινότητας. Υπολογίζεται πως ο αριθμός των επισκεπτών υπερέβη τις 4.000.
Το 2014 το Φεστιβάλ έλαβε χώρα 2-6 Ιουλίου με θέμα “Melitzazz Goes America Latina 2014”, εμπνευσμένο από τη διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλου FIFA (Mundial) 2014 στη Βραζιλία (12/6-13/7/2014) με τη συμμετοχή της Εθνικής Ελλάδας και λαμβάνοντας υπόψη τις συμπίπτουσες ημερομηνίες των αγώνων ποδοσφαίρου και της διεξαγωγής του Φεστιβάλ. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου του Φεστιβάλ, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης διοργάνωσης: «... η εξωστρεφής τσακώνικη μελιτζάνα ταξιδεύει μακριά, στη Λατινική Αμερική. Επισκέπτεται τις πατρίδες των πολύ καλών της φίλων, της πατάτας από το Περού και της τομάτας από το Μεξικό, που τα λένε συχνά στο μπριάμ, το τουρλού, τον μουσακά, τις σάλτσες. Και μαζί τους συναντά και άλλους λατινοαμερικάνους φίλους, όπως το καλαμπόκι, το κακάο, η σοκολάτα, ο καφές...... Το Φεστιβάλ παρουσίασε εκφάνσεις του πολιτισμού της Λατινικής Αμερικής με παράλληλη παρουσίαση του τοπικού πολιτισμού. Περιελάμβανε 2 δράσεις γευστικής δοκιμής εδεσμάτων, 6 συναυλίες, 6 μουσικοχορευτικές παραστάσεις, 3 κινηματογραφικές προβολές, 3 κύκλους μαθημάτων (tango, κρουστά, samba-therapy) και 4 εκθέσεις. Στην πραγμάτωσή του συμμετείχαν ενεργά ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, τα στελέχη των Πολυχώρων «Φάμπρικα Πολιτισμού» και «Πύργος Τσικαλιώτη», ο Εμπορικός Σύλλογος Λεωνιδίου, 2 τοπικοί συνεταιρισμοί, 54 τοπικές επιχειρήσεις προσφέροντας οικονομική και υλική υποστήριξη και πολλά μέλη της τοπικής κοινότητας. Ο αριθμός των επισκεπτών του Φεστιβάλ εκτιμάται πως ξεπέρασε τις 5.000.
Το 2015 το Φεστιβάλ έγινε 1-5 Ιουλίου, σε μία ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο (λόγω της διενέργειας του δημοψηφίσματος της 28ης Ιουνίου 2015 και των capital controls), υπήρξε όμως ιδιαίτερα επιτυχές. Το θέμα του Φεστιβάλ ήταν “Melitzazz Unlocked 2015” και είχε ως στόχο στην επετειακή διοργάνωση των δέκα χρόνων του, να μυήσει τους επισκέπτες στον πολιτισμό των Τσακώνων. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου του Φεστιβάλ: «στη 10η χρονιά του το Μελιτζάζζ μας παίρνει μαζί του στο πιο μακρύ ταξίδι. Το ταξίδι μέσα μας. Μέσα στις αυλές, τα σπίτια, τις ψυχές και την ιστορία μας. Ξεκλειδώνοντας τις βαριές αυλόπορτες των αρχοντικών και των πυργόσπιτων του Λεωνιδίου, το Μελιτζάζζ μας βάζει μέσα στον φιλόξενο κόσμο των Τσακώνων, τη μαγεία της τσακώνικης αρχιτεκτονικής, της ιστορίας και του πολιτισμού...». Περιελάμβανε διάφορες καλλιτεχνικές δράσεις σε πυργόσπιτα και αρχοντικά της πόλης, 11 συναυλίες, μία χορευτική παράσταση, 5 κινηματογραφικές προβολές, έναν κύκλο μαθημάτων φωνητικής, 10 εκθέσεις διαφόρων τύπων, εκ των οποίων οι 7 με θεματολογία από τον τοπικό πολιτισμό, ένα παιχνίδι-διαγωνισμό στα αρχοντικά της πόλης. Στη διοργάνωση συμμετείχαν ενεργά ο Σύλλογος «Αρχείον της Τσακωνιάς», ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, οι πολυχώροι «Φάμπρικα Πολιτισμού», «Αρχοντικό Τσούχλου» και «Πύργος Τσικαλιώτη», οι ξενώνες «Αρχοντικό Χατζηπαναγιώτη» και «Αρχοντικό Χιώτη», ο Εμπορικός Σύλλογος Λεωνιδίου, 2 τοπικοί συνεταιρισμοί, 62 τοπικές επιχειρήσεις προσφέροντας οικονομική και υλική υποστήριξη και πολλά μέλη της τοπικής κοινότητας. Ο αριθμός των επισκεπτών ανέδειξε τη δυναμική του Φεστιβάλ ξεπερνώντας, παρά τη δύσκολη συγκυρία, τις 4.500.
Το 2016 το Φεστιβάλ έγινε 6-10 Ιουλίου 2016 με θέμα “Melitzazz On the Road 2016”, στοχεύοντας στην ανάδειξή του ως μία πλούσια εμπειρία φεστιβαλικού προορισμού. Σύμφωνα με το Δελτίο τύπου του, το Melitzazz που τέθηκε για πρώτη φορά υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, συνδυάζει «Μια πόλη || Ένα φεστιβάλ || Ένα ταξίδι... Το Μελιτζάζζ φέτος ταξιδεύει και εξερευνά την πόλη του Λεωνιδίου... Τα σοκάκια και οι πλατείες του Λεωνιδίου 11 Οι αυλές των Τσακώνικων πυργόσπιτων και αρχοντικών 11 Οι γεύσεις της τσακώνικης μελιτζάνας 11 Οι καλλιτεχνικές, κινηματογραφικές και μουσικές γωνιές 11 Η εμπειρία του πιο αρχοντικού φεστιβάλ δρόμου»» Θεματικός άξονας υπήρξε η εξερεύνηση της πόλης του Λεωνιδίου, η ανακάλυψη κρυφών αξιοθέατων αλλά και η αναζωπύρωση ιστοριών του παρελθόντος. Περιελάμβανε δράσεις και περιηγήσεις στην πόλη, 8 συναυλίες, μία χορευτική παράσταση, 5 κινηματογραφικές προβολές, μία ημερίδα-παρουσίαση, 5 εκθέσεις εκ των οποίων οι 4 με θεματολογία από τον τοπικό πολιτισμό, 5 παιδικά παιχνίδια και δραστηριότητες. Στη διοργάνωση συμμετείχαν ενεργά ο Σύλλογος «Αρχείον της Τσακωνιάς», ο Χορευτικός Όμιλος Λεωνιδίου, η Φιλαρμονική Λεωνιδίου, οι πολυχώροι «Φάμπρικα Πολιτισμού», «Πύργος Τσικαλιώτη», «Αρχοντικό Τσούχλου» και «Κέντρο Πληροφόρησης- Βοτανικός σταθμός Λεωνιδίου», ο Μητροπολιτικός Ι. Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λεωνιδίου, ο Εμπορικός
Σύλλογος Λεωνιδίου, 125 τοπικές επιχειρήσεις προσφέροντας οικονομική και υλική υποστήριξη και πολλά μέλη της τοπικής κοινότητας. Ο αριθμός των επισκεπτών του Φεστιβάλ υπολογίζεται πως υπερέβη τις 5.500.
6.Συμπερασματικά
Όπως γίνεται σαφές από τα παραπάνω, το Φεστιβάλ Μελιτζάzz που εκκινεί από τις τοπικές παραδόσεις της Τσακωνιάς και κατορθώνει να συνενώνει ντόπιους και ξένους σε ένα μετανεωτερικό πολιτισμικό διάλογο (Μάργαρη 2014, 2016) αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς για τους Τσάκωνες, την Τσακωνικά και το Λεωνίδιο (Μάργαρη 2014, 2016). Διοργανώνεται και υλοποιείται με τη συγκινητική συνδρομή των μελών της τοπικής κοινότητας και με τη συνδρομή της τοπικής αυτοδιοίκησης και αποτελεί ιδιαίτερο γεγονός για όλη την περιοχή.
Λαμβάνει χώρα σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο και κατορθώνει χάρη στην προσαρμοζόμενη θεματολογία του να προσελκύει κάθε χρόνο την προσοχή και το ενδιαφέρον ντόπιων και ξένων επισκεπτών. Έτσι, αποκτά σταδιακά όλο και μεγαλύτερη σημασία για τον τόπο και τους ανθρώπους της κοινωνίας υποδοχής. Αποτελεί σημαντικότατο μοχλό ανάπτυξης που συγκεντρώνει -χάρη στην επιλογή της κατάλληλης χρονικής στιγμής για την τέλεσή του- μεγάλο αριθμό τουριστών που ενισχύουν σημαντικά την τοπική οικονομία ενώ παράλληλα, παρά τις αυξανόμενες εισροές συμμετεχόντων κι επισκεπτών, δεν φαίνεται να διαταράσσει την εσωτερική ισορροπία της τοπικής κοινότητας του Λεωνιδίου. Αντιθέτως, φαίνεται πως λειτουργεί υποστηρικτικά, μιας και στο πλαίσιο της τέλεσής του επιδιώκεται και επιτυγχάνεται συγκροτημένα η σύμπραξη ντόπιων και ξένων (Μάργαρη 2014, 2016).
Η εν λόγω σύμπραξη φαίνεται πως επιδρά έμμεσα και άμεσα στην συγκρότηση σύνθετων πολιτισμικών δικτύων με επίκεντρο το Λεωνίδιο. Πρόκειται για πολιτισμικά δίκτυα επικοινωνίας και έκφρασης που διαμορφώνονται μεταξύ των κοινωνικών υποκειμένων που σε επίπεδο ατόμων και συλλογικοτήτων δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ, τα οποία όμως εξακτινώνονται και πέραν αυτών. Τοιουτοτρόπως διαμορφώνεται ένα μετανεωτερικό πλαίσιο κεφαλαιοποίησης των τοπικών πολιτισμικών παραδόσεων με υπερτοπική προοπτική που διασυνδεθεί το Λεωνίδιο και την Τσακωνιά με τους τόπους και τις κοινότητας προέλευσης των επισκεπτών (Μάργαρη 2014, 2016).
Δείκτης διεθνούς αναγνώρισης της ποιότητας και της προσφοράς του Μελιτζάzz είναι η απονομή της διάκρισης EFFE Label 2015-2016 και η ένταξή του στο Δίκτυο των ποιοτικών Ευρωπαϊκών φεστιβάλ με “artistic commitment, community involvement and a European and global outlook’ (βλ. http://www.effe.eu/effe-festival-label/), καθώς και η βράβευσή του στην εκδήλωση Best City Awards 2016 στον τομέα «Πολιτισμός-Παράδοση» του Πυλώνα Α: Liveable City (βλ. http://www.bestcityawards.gr/).
Λαμβάνοντας υπόψη μας τα προαναφερθέντα εντοπίζουμε πως το Φεστιβάλ Μελιτζάzz, παρά τον σχετικά μικρό κύκλο ζωής του, έχει αναντίρρητα κατορθώσει να μετατραπεί σε ένα “hallmark event”. Λόγω της ευρύτατης αποδοχής του σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο ταυτίζεται με το Λεωνίδιο, την Τσακωνιά και φυσικά με τους ανθρώπους της κοινωνίας υποδοχής. Εξαιτίας της μεγάλης σημασίας που έχει αποκτήσει για τον τοπικό πληθυσμό φαίνεται πως συνδέεται άρρηκτα με την αειφορία του. Όπως μάλιστα προκύπτει από τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, φαίνεται πως θεωρείται ότι επενεργεί ευεργετικά σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, στην ενίσχυση της τοπικής κοινωνίας και στην συγκρότηση της τοπικής ταυτότητας.
Το Μελιτζάzz, εκκινώντας από το γνωστό τοπικό προϊόν ονομασίας προέλευσης, την τσακώνικη μελιτζάνα, σύμβολο για την τοπική ταυτότητα, κατάφερε να εξοικειώσει το ευρύ κοινό με τη σύγχρονη τσακώνικη κουλτούρα. Στοιχεία του τοπικού πολιτισμού όπως η τσακώνικη διάλεκτος, η υφαντική και η μουσικοχορευτική παράδοση, η τοπική γαστρονομία, η αρχιτεκτονική κ.ά. προβάλλονται και γνωστοποιούνται στους επισκέπτες ως σύμβολα του τσακώνικου πολιτισμού και της ταυτότητας του τόπου. Έτσι, μέσα στις εκδηλώσεις του Φεστιβάλ λαμβάνουν χώρα ποικίλες δράσεις (εργαστήρια, εκθέσεις, συναυλίες, προβολές, μουσικοχορευτικές και θεατρικές παραστάσεις κ.ά.) οι οποίες αντανακλούν τις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά του τόπου. Μουσικές, χοροί, τραγούδια, θέατρο, λαϊκά παιχνίδια, γαστρονομία, είδη λαϊκής τέχνης υφαίνουν το πολύχρωμο ψηφιδωτό της Τσακωνιάς, το οποίο παρουσιάζεται στους επισκέπτες. Βιωματικά εργαστήρια, που λαμβάνουν χώρα στις αυλές των αρχοντικών, στα πυργόσπιτα και στα σοκάκια του Λεωνιδίου εμπλουτίζουν τη συμμετοχική εμπειρία. Έτσι ο επισκέπτης, καθοδηγούμενος από τους ντόπιους, μυείται στην τσακώνικη κουλτούρα την οποία ανακαλύπτει βαθμιαία. Τοιουτοτρόπως, δεν παραμένει αμέτοχος θεατής όπως στη συντριπτική πλειοψηφία άλλων ανάλογων διοργανώσεων που εστιάζουν στην ανάδειξη των τοπικών παραδόσεων. Αντιθέτως, μέσω των βιωματικών δράσεων, γίνεται συν-τελεστής των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ που θεωρείται πλέον «σήμα κατατεθέν του Λεωνιδίου» και σύμβολο της ταυτότητας της Τσακωνιάς.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]Για τις χρήσεις του όρου στο πλαίσιο των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών βλ. και Jobes, 1961:563' Leach, 1949:376' Seligman, 1937:198-201' Bauman, 2001:15819-15824' Bennett, 2001:3092-3097' Ginsburgh, 2001:758-764' Green, 2001:3113-3116' Hauschild, 2001:6891-6895' Silverman, 2001:15683-15686 και Zerlang, 2001:4540-4545.
[2]Για περισσότερες πληροφορίες βλ. ενδεικτικά: Bianco και del Ninno 1981' Caillois, 1939:863-882, 1940:49-59' Duvignaud, 1973' Mac-Aloon 1984: 1-I5' Mesnil, 1976:11-29 Smith 1972:159-72, 1975' Stoeltje,1983:239-246'και Turner 1974:53-92, l982:l1-30.
[3]Για περισσότερες πληροφορίες βλ. σχετικά: Collins English Dictionary, William Collins Sons & Co. Ltd: London 1979 και ηλεκτρονικά “British Dictionary definitions for hallmark”, Collins English Dictionary - Complete & Unabridged 10th Edition.Harper Collins Publishers.http://www.dictionary.com/browse/hallmark.
[4]Για αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τους θεματικούς άξονες, το πρόγραμμα και τις δράσεις κάθε χρονιάς βλ. στον επίσημο ιστοχώροwww.melitzazz. grκαι τις σελίδεςFacebook.com/melitzazzκαιYoutube.com/melitzazz
[5]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάhttp://ayla.culture.gr/?p=426 Τσακώνικος χορός - Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Δνση Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.
[6]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/323/news/i-sef-tis-mesogiou-magirevoun/.
[7]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/323/news/i-sef-tis-mesogiou-magirevoun/.
[8]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/325/news/i-peloponnisos-mas-kani-to-trapezi-me/.
[9]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/1280/news/festival-tsakonias-2008/.
[10]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/1383/news/festival-tsakonias-2009/.
[11]Για αναλυτικές πληροφορίες βλ. σχετικάwww.parnonas.gr/1437/news/Φεστιβάλ-Τσακωνιάc-2010-ΣεPΎlάνι-στον-κή /.
[12]Για αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τη διοργάνωση και τους χορηγούς βλhttp://www.melitzazz. gr/sponsors/και για τον κατάλογο τοπικών υποστηρικτών βλ.http://www.melitzazz.gr/4848/uncategorized/topiki-ipostiriktes/.Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
- Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικ., Καραμανές, Ε., Μάργαρη Ζ. Ν. (2012), «Μόνιμη Έκθεση Ενθυμημάτων της πενηντάχρονης πορείας (1962-2012) του Διεθνούς Φεστιβάλ Φολκλόρ Λευκάδας. ‘Τα δώρα του Φεστιβάλ’», στο Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Έκθεση Ενθυμημάτων του Διεθνούς Φεστιβάλ Φολκλόρ Λευκάδας. «Τα δώρα του Φεστιβάλ», Δήμος Λευκάδας, Λευκάδα, 2012 σελ. 2-5 και ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα του Κέντρου Λαογραφίας, http: //www .kentrolaografias .gr/el/content/μόνιμη - έκθεση-ενθυ^η^άτων-της-πενηντάyρονης-πορείας-1962-2012-του-διεθνούς-φεστιβάλ-φολκλόρ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικ., Καραμανές, Ε., Μάργαρη Ζ. Ν. (2017), «Μουσείο Ενθυμημάτων του Διεθνούς Φεστιβάλ Φολκλόρ Λευκάδας. Ο συγχρωτισμός των πολιτισμών», Ημέρες Τέχνης στην Ελλάδα 5 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 2016-2017), σελ. 182-185.
- Μάργαρη, Ζ. Ν. (2008), «Πολιτικές του Πολιτισμού: “Πολιτιστική Κληρονομιά” και Τοπική Αυτοδιοίκηση», στο Πρακτικά 12ης Επιστημονικής Συνάντησης ΝΑ Αττικής, Εταιρεία Μελετών Λαυρεωτικής, Εταιρεία Μελετών ΝΑ. Αττικής, Καλύβια Θορικού, σελ. 715-726.
- Μάργαρη Ζωή Ν. (2013), «Τελεστικές τέχνες και παράδοση: Μνημεία Άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς των Καλυβίων Θορικού», Πρακτικά της 14ης Επιστημονικής Συνάντησης ΝΑ. Αττικής, Δήμος Καλυβίων Θορικού, Καλύβια Θορικού, σελ. 351-362·
- Μάργαρη Ζωή Ν. (2012): «Folklorismus και Φολκλορικά Φεστιβάλ: Η περίπτωση του Χορού στην Ελλάδα» στα Διεθνή Φεστιβάλ Φολκλόρ: Η πραγματικότητα οι προοπτικές του μέλλοντος. Πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου. Λευκάδα, 17-18 Αυγούστου 2012, Δήμος Λευκάδας, Λευκάδα (υπό έκδοση).
- Μάργαρη, Ζ. Ν. (2014), «Τσακωνιά: Άυλη πολιτισμική κληρονομιά και αειφορική ανάπτυξη» στο Χρονικά των Τσακώνων. Πρακτικά 7ου Τσακώνικου Συνεδρίου Λεωνίδιον 27-28 Σεπτεμβρίου 2013. ΤόμοςΚΒ' 1/3. Αθήνα 2014, σ. 209-236.
- Μάργαρη, Ζ. Ν. (2016), Μάργαρη Ζ. N. (2016). «Λαϊκός πολιτισμός και μετανεωτερικότητα: Η περίπτωση του Διεθνούς Φεστιβάλ Μελιτζάzz» στο Πρακτικά 8ου Διεθνούς Τσακώνικου Συνεδρίου Λεωνίδιο 8-11 Σεπτεμβρίου 2016, Αρχείον Τσακωνιάς, Δήμος Νότιας Κυνουρίας (υπό έκδοση).
Ξενόγλωσση
- Bauman R., (2001), “Anthropology of Tradition”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 15819-15824.
- Bennett, T. (2001), “Cultural Policy”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 3092-3097.
- Bianco C. and del Ninno M., (eds.), (1981), Festa. Antropologia e Semiotica, Acts of the International Congress of l978 in Montecatini, Florence: Nuova Guaraldi.
- Bladen, C., Kennel, J., Abson, E. & Wilde, N. (2012), Events Management. Xn Introduction, New York: Routledge.
- Bowdin, G., Allen, J., O'Toole, W., Harris, R. & McDonnell, I. (2011), Events Management, 3rdedn, Oxford: Elsevier Ltd,
- Caillois R. (1939), “Theorie de la Fete”, La Nouvelle Revue Frangaise 27 (1939):863-882.
- Caillois R. (1940), “Th0orie de la Fete”, La Nouvelle Revue Frangaise 28 (1940):49-59.
- Dodd, E. και J. Kent, (1961), Silver Stamps, The Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Oakland: Masalai Press.
- Duvignaud J. (1973), Fete et Civilizations, Paris and Geneva: Weber.
- Getz, D. (2007a), ‘Event Tourism: Definition, Evolution and Research’, Tourism Management, 29(3):403 - 428.
- Getz, D. (2007b), Event Studies, Theory, Research and Policy for Planned Events, Oxford: Elsevier Ltd.
- Getz, D. 1989, ‘Special Events Defining the product’, Tourism Management, 10 (2), σελ. 125-137.
- Getz, D. 1991, Festivals, Special Events and Tourism, New York: Van Nostrand Reinhold.
- Getz, D. 1997, Event Management and Event Tourism, Cognizant Communications Corporation, New York στο Raj, R, Walters, P. & Rashid, T., 2009, Events Management: An Integrated and Approach, London: Sage Publication Ltd.
- Getz, D. 2002, ‘Why Festivals Fail’, Event Management, 7, σελ. 209-219.
- Getz, D. 2005, Event Management & Event Tourism, 2ndedn, New York: Cognizant Communication Corporation.
- Ginsburgh, V. A. (2001), “Economics of Art and Culture”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 758-764.
- Goldblatt, J. (1990), Special events: the art and science of celebration, New York: Van Nostrand Reinhold.
- Goldblatt, J., (1997), Special Events: Best Practices in Modern Event Management, John Wiley & Sons.
- Goldblatt, J., Nelson, K. (2001), The International Dictionary of Event Management, 2nd edn, Toronto: John Wiley & Sons Ltd.
- Green, T. J. (2001), “Cultural Resource Management (CRM): Conservation of Cultural Heritage”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 3113-3116.
- Hauschild T. (2001), “Home in Anthropology”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 6891-6895.
- Huang, J., Li, M. & Cai, L. (2010), “A model of community-based festival image”, International Journal of Hospitality Management 29, σελ. 254-260.
- Janiskee, R. (1980) ‘South Carolina’s harvest festivals: rural delights for day tripping urbanites,’ Journal of Cultural Geography, 1 (Fall/Winter), σελ. 96-104.
- Jepson, A., Wiltshier, P. and Clarke, A. (2008) “Community Festivals: involvement and inclusion” στο Conference Proceedings of the 17th Annual CHME Research Conference. Glasgow: Council for Hospitality Management Education (CHME), 0954803914 στην ηλεκτρονική έκδοση των πρακτικών http://nectar.northampton.ac.uk/1288/.
- Jobes G. (ed.), (1961), Dictionary of Mythology, Folklore and Symbols, vol. I, New York: Scarecrow Press, σελ. 563.
- Polymerou-Kamilaki Aik. Karamanes, E., Margari, Z. (2017) “Museum of Mementos of Lefkada International Folklore Festival. The coexistence of cultures”, Days of Art in Greece 5 (Autumn- Winter 2016-2017), σελ. 182-185.
- Kurath, H. and Kuhn, S. M. ed. (1952), Middle English Dictionary, vol. 3, Ann Arbor: University of Michigan Press and London: Oxford University Press, 1952, σελ. 451
- Leach, M. (ed.) (1949), Dictionary of Folklore, Mythology and Legend, vol. I, New York: Funk and Wagnalls, 1949, σελ. 376
- Mac-Aloon J. J. (1984), “Cultural Performances, Culture Theory”, στο Mac-Aloon John J., (ed.) Rite, Drama, Festival, Spectacle, Philadelphia: ISHI Press, σελ. 1-I5
- Mesnil M. (1976), “The Masked Festival: Disguise or Affirmation?”, Cultures 3/2 (1976) σελ. 11-29.
- Raj, R, Walters, P. & Rashid, T. (2009), Events Management: An Integrated and Approach, London: Sage Publication Ltd.
- Seligman, E. R. A., (1937), The Encyclopaedia of Social Sciences, vol. VI, New York: Macmillan, σελ. 198-2O1.
- Silverman E. K. (2001), “Anthropology of time”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 15683-15686.
- Smith, R. J. (1972), “Festivals and Celebrations” στο Dorson R. (ed.), Folklore and Folklife (Chicago and London: University of Chicago Press, σελ. 159-72.
- Smith, R. J.(1975), The Art of the Festival, Lawrence: University of Kansas Press.
- Stoeltje B. (1983), “Festival in America” στο Dorson R. (ed.), Handbook of American Folklore, Bloomington: Indiana University Press, σελ. 239-46.
- Turner V. (1974), “Liminal to Liminoid, in Play, Flow and Ritual”, Rice Uniuersity Studies 60 (1974), σελ. 53-92.
- Turner V.(ed.), (l982), Celebration: Studies in Festivity and Ritual, Washington: Smithsonian Institution Press, σελ. 11-30.
- Turner, V. (1982) ‘Introduction,’ in V. Turner (ed.) Celebration: Studies in Festivity and Ritual. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, σελ. 11-29.
- Wilkinson, D. G. (1988), Event Management and Marketing Institute, Toronto: The Event Management and Marketing Institute and the Sport Marketing Institute, 1988
- Zerlang, M. (2001), “Entertainment”, στο Smelser N. J. & Baltes P.B., International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2001, σελ. 4540-4545.
- Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, Ο Τσακώνικος χορός. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://ayla.culture.gr/?p=426 (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz,Πρόσκληση-Μελιτζάζζ2011.Διαθέσιμοστονδικτυακότόπο: www.melitzazz.gr/864/uncategorized/prosklisi-melitzazz-2011/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz,Πρόγραμμα-Μελιτζάζζ2012.Διαθέσιμοστονδικτυακότόπο: www.melitzazz.gr/779/uncategorized/programma-melitzazz-2012/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz, Φυλλάδιο/ οδηγός περιήγησης - Μελιτζάζζ 2013. Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: www.melitzazz.gr/123/uncategorized/sim-id-mollis-foliptathim-nosthrim-sadipssing-ias-the/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz,Presskit-Μελιτζάζζ2014.Διαθέσιμοστονδικτυακότόπο: www.melitzazz.gr/2949/uncategorized/press-kit/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz,Presskit-Μελιτζάζζ2015.Διαθέσιμοστονδικτυακότόπο: www.melitzazz.gr/4343/uncategorized/press-kit-2015/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
- Μελιτζάzz,Presskit-Μελιτζάζζ2016.Διαθέσιμοστονδικτυακότόπο: www.melitzazz.gr/4919/uncategorized/press-kit-2016/ (τελευταία πρόσβαση στις 26/02/2017).
*Δεύτερο Πανελλήνιο Συνέδριο Marketing & Branding Τόπου, Λάρισα 31 Μαρτίου-2 Απριλίου 2017